چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد

از مهمترين علل اختلاف بين مراجع همانا گستردگي علوم ديني و اختلاف فهم هاي كارشناسان ديني است كه در تمام علوم امري طبيعي و مقبول مي باشد. علاوه بر اين مطلب، عامل مهمي كه سبب تفاوت نظرات مراجع در احكام مي شود ،اختلاف در شخصيت راويان حديث هست. گاهي قراين و شواهدي نزد يك مرجع ديني سبب مي شود كه يك راوي مقبول افتد يا رد شود همين سبب تاييد يا رد روايت آن راوي است. بديهي است اگر روايت يك راوي پذيرفته شود، سبب اختلافاتي خواهد شد اما لازم به ذكر است كه اختلافات بين مراجع در احكام اساسي نيست بلكه جزئيست. مثلا هيچ گاه ديده نشده نماز عشا را كه چهار ركعت است يك فقيه دو ركعت بداند! و فقيهي ديگر چهار ركعت؛ اما اختلاف در تسبيحات اربعه هست كه برخي از فقها يك بار گفتن تسبيحات را كافي و سه بار را مستحب مي دانند و برخي ديگر سه بار گفتن را واجب مي دانند.

برخي از لغات معاني مختلفي دارد، وجود اين لغات در آيات و روايات سبب اختلاف علمي مي شود. و گاهي مصداقي كه در روايات مطرح شده در طول زمان تغيير كرده است و روشن نيست، اين قسم را شما مي توانيد در قسم «اوزان» ببينيد . در مواردي اختلاف فتوا به خاطر تعارض روايات مي باشد، عواملي همچو تقيه و تفاوت محدوده شمول و يا عام و خاص بودن روايات سبب اين تعارضات مي شود. برخي از روايات بخاطر واقعه خاص وارد شده و يا عمومي است اما قرائن و شواهد روايات از بين رفته و سبب اختلاف شده است. با تمام اين توصيفات آنچه وظيفه مقلدين است اينست كه از مرجع اعلم تبعيت نمايند. از مرجعي كه شاخصه هاي مرجعيت را كه در روايات بدان اشاره شده است را دارا باشيد. عمل به فتاواي او مجزي است يعني مكلف با اين پيروي از جهت شرعي و الهي  به وظايف خود عمل كره است.

…………………………………………………………………………………….

پرسش 3 . علت اختلاف فتاوا و نظرات بين مراجع تقليد چيست ؟

نظریه پردازى مختلف در ادبیات و اصول فقه، برداشت متفاوت از آیات و روایات و اختلاف نظر در سند احادیث و شناخت راویان، به طور طبیعى موجب تفاوت در بعضى از فتاوا مى شود.

گفتنى است این مقدار اختلاف نظر و اختلاف سلیقه، در میان صاحب نظران و حتى متخصصان پزشکى طبیعى است. اگرچه لازم است زمینه اى فراهم شود که با کارشناسى و موضوع شناسى مناسب، اختلاف فتاوا به حداقل برسد.

از جمله پرسش هايى كه همواره مطرح بوده و در ميان نسل جوان امروز بر شدّت آن افزوده شده، همين پرسش است. پيش از بررسى ريشه ها و علل آن، اشاره به چند نكته بايسته است:

يكم. در مسائل نظرى هر رشته اى، متخصصان و دانشمندان آن، در يك سرى از مسائل با يكديگر اختلاف نظر دارند. دانش فقه و اجتهاد نيز اين چنين است. مجتهد بايستى در تمامى احكام و مبادى آن، تلاش كرده و به يك نقطه فكرى و اجتهادى برسد. طبيعى است كه در صدها مسئله فقهى، نمى توان انتظار داشت كه بين دو يا چند نفر، وحدت نظر كاملى وجود داشته باشد. حتى در علوم تجربى مانند «رشته پزشكى» نيز كه مبتنى بر حس و آزمايش است، اختلاف نظر و تفاوت تشخيص طبيعى است.

دوم. ممكن است عده اى منشأ اختلاف فتاوا را تعدد وجود مراجع در زمان ما بدانند و علت را از آنجا جست و جو كنند؛ در حالى كه اين پندارى بيش نيست! زيرا اين امر در بين فقيهان و مراجع گذشته نيز به چشم مى خورد. اگر كسى كتاب هاى فقهى را ورق بزند و بررسى اجمالى كند؛ به خوبى در خواهد يافت كه چنين اختلاف هايى، هميشه در بين نظرها بوده است.

سوم. اختلاف فتواى مجتهدان، به هوا و هوس و منافع شخصى آنان باز نمى گردد؛ بلكه گاهى تقوا به حدى است كه وقتى از مرجع تقليدى  سؤال مى كنند: حكم چيز نجسى كه در چاه بيفتد چيست؛ پيش از پاسخ به آن، دستور مى دهد چاه خانه اش را پر كنند تا مبادا در بيان حكم خدا، دچار هوا و هوس گردد! و منافع شخصى اش در استنباط و بيان حكم خدا، اثر بگذارد و اگر مرجع تقليدى بر اساس منافع شخصى فتوايى صادر كند، صلاحيت مرجعيت را از دست خواهد داد.

چهارم. اختلاف فتاوا مسئله اى نيست كه در اين عصر پيدا شده باشد؛ بلكه اين امر در زمان ائمه اطهار (علیهم السلام)  نيز در ميان اصحاب و شاگردان به چشم مى خورد. در روايت عمر بن حنظله آمده است: امام صادق (علیه السلام)  براى رفع نزاع و كشمكش ها ميان مردم، آنان را به فقيهان ارجاع داده، مى فرمود: «هرگاه دو يا چند نفر از آنان در فهم روايات و استنباط احكام اختلاف نظر داشتند، به كسى كه اعلم و با تقواتر است مراجعه كنيد».[15] در اينجا بدون آنكه حضرت اختلاف نظر ميان آنان را سرزنش كند، آن را امرى بديهى تلقى مى كرد.

پنجم. مجتهدان در بسيارى از مسائل فقهى ـ از جمله مسائل ضرورى و قطعى دين (مانند وجوب نماز و روزه و احكام وضو) و نيز بى شمارى از احكام فرعى ـ اتفاق نظر دارند و حوزه اختلاف، تنها در بعضى از احكام فرعى است.

ششم. خداوند متعال در هر مورد و مسئله اى، بيش از يك حكم ندارد و فقيهان به دنبال يافتن حكم خدا هستند. و اگر برخى فقيهان اشتباه كنند حكم خدا تغييرى نمى كند و متعدد نمى شود. اما مجتهد و مقلدان چون تلاش كرده اند و به وظيفه خود عمل كرده اند از لطف و ثواب الهى بهره مند مى شوند.

بررسى ريشه ها و عوامل اختلاف فتاوا

پس از اين مقدمات، اكنون به بررسى ريشه ها و عوامل اختلاف فتاوا پرداخته، مى گوييم: دانش فقه و اجتهاد بر يك سلسله از مبادى و اصول فكرى مبتنى است و اختلاف در فتوا از آنجا سرچشمه مى گيرد و آنها عبارت است از:

يك. اصول فقه

يكى از مهم ترين و اساسى ترين مبادى فقه، «علم اصول» است. اين علم به شناخت مسائلى همچون اوامر، نواهى، مفاهيم، اجماع، خبر واحد و متواتر، تعارض، استصحاب، برائت و… مى پردازد و مجتهد براى استنباط احكام فقهى، از نتيجه آن سود مى جويد. هر يك از اين موضوعات، انديشه هاى گوناگونى را در خود بر مى تابد و تأثير اين اختلاف، در تفاوت فهم حكم الهى نمايان مى شود. به عنوان مثال در مسئله اى چند روايت در كتاب هاى حديث موجود است كه با هم تعارض دارد: بر اين اساس ديدگاه علما، متفاوت مى شود. يكى مى گويد: به عللى اين روايت بر آن روايت تقدم دارد؛ ديگرى مى گويد: به جهات ديگرى، آن روايت بر اين روايت ترجيح دارد و هر كدام از آنان، بر طبق روايت مورد نظر خود فتوا مى دهند و ترديدى نيست كه «تعارض» يك مسئله اصولى و مقدمه اى براى دانش فقه است.

دو. ادبيات عرب

اين علم شامل صرف، نحو و شناخت معانى الفاظ مى شود و يكى از مقدمات اجتهاد به شمار مى رود. گاهى اختلاف فقيهان، به اختلاف در مسائل نحوى و صرفى باز مى گردد. براى مثال مجتهدى، فلان كلمه در روايت را به صورت مرفوع مى خواند و آن را فاعل فعل مى داند؛ در حالى كه ديگرى آن را منصوب و مفعول فعل قلمداد مى كند و ترديدى نيست كه اين اختلاف، به تفاوت در حكم و فتوا منجر مى شود.

سه. مفاهيم

گاهى تفاوت فتوا، از اختلاف در شناخت معانى و مفاهيم الفاظ نشأت مى گيرد. به عنوان مثال در واژه «يوم» ـ كه در بسيارى از روايات آمده ـ ميان فقيهان اختلاف نظر هست؛ برخى فرموده اند: از طلوع خورشيد تا غروب را يوم گويند و عده اى آن را توسعه داده و ابتداى يوم را طلوع فجر دانسته اند. اين اختلاف، تأثير خود را در بسيارى از احكام فقهى بر جاى گذاشته و باعث اختلاف در فتوا گرديده است كه ذكر آنها ما را از ادامه بحث باز مى دارد.

چهار. علم رجال

در زمان معصومين (علیهم السلام) ، سند و مدرك روايات و شناخت راويان و ناقلان احاديث، كمتر مورد نياز بود؛ زيرا احاديث و احكام را يا از خود معصوم مى پرسيدند و يا راوى را به دليل نزديكى زمانى با معصوم (علیه السلام) مى شناختند. اما در زمان هاى بعد احاديث با واسطه هاى زيادى نقل مى شد و عده اى در اين ميان، به دروغ رواياتى را جعل مى كردند. از اين رو در زمان غيبت نياز به شناسايى راويان سالم و راستگو از غير آنها ضرورى گشت و بر اساس آن «علم رجال» پايه گذارى شد. اين علم به بررسى نقاط ضعف و قوت كسانى مى پردازد كه در اسناد احاديث آمده اند. در اين علم روايات را به معتبر و غير معتبر تقسيم مى كنند و بر اساس آن، گاهى يك روايت نزد مجتهدى معتبر و نزد ديگرى ضعيف محسوب مى شود و اين امر عامل بسيار مهمى براى پيدايش اختلاف فتاوا به شمار مى رود. به عنوان مثال در مسئله نگاه كردن به زنان روستانشينى كه معمولاً خود را نمى پوشانند، ميان فقيهان اختلاف هست كه آيا اين امر جايز است يا خير؟ عده اى به آن پاسخ مثبت داده و بر اين باورند  كه در اين زمينه روايت معتبر رسيده است. عباد بن صهيب مى گويد: از امام صادق (علیه السلام)  شنيدم كه فرمود: «لا بَأْسَ بِالنَّظَرِ اِلى رُؤُوسِ اَهْلِ تَهامَة و الاَعْراب و اَهْلِ السَّواد و العَلُوج لاَِنَّهُم اِذا نُهُوا لا يَنْتَهُون».

ولى گروهى از فقيهان مى گويند: اين روايت به جهت وجود عباد بن صهيب در سلسله سند آن، ضعيف محسوب مى شود؛ زيرا اين شخص در علم رجال توثيق ندارد و بر اين اساس فتوا به حرمت نگاه به اين نوع زنان داده و يا لااقل در مسئله احتياط كرده اند.

پاورقي :

احكام تقليدو بلوغ، ص28-سيد مجتبي حسيني.

لينك كوتاه مطلب:  

*- ضمنا شما  مي توانيد از اينجا مشترك خبرنامه سايت شويد و جديد ترين مطالب را دريافت كنيد.

ويژه نامه احكام تقليد

محاسبه سن تکلیف و نشانه های بلوغ

تاريخچه تقليد و اجتهاد در ميان شيعيان

منظور از اعلميت مرجع تقليد

تقليد بدون ملاك شرعي

كليد: چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد چرايي اختلاف فتاوا و نظرات مراجع تقليد اختلاف فتوا اختلاف فتوا اختلاف فتوا اختلاف فتوا اختلاف فتوا  اختلاف فتوا اختلاف فتوا اختلاف فتوا اختلاف فتوا اختلاف فتوا علت اختلاف فتواي مراجع علت اختلاف فتواي مراجع  علت اختلاف فتواي مراجع علت اختلاف فتواي مراجع علت اختلاف فتواي مراجع علت اختلاف فتواي مراجع  علت اختلاف فتواي مراجع علت اختلاف فتوا علت اختلاف فتوا  علت اختلاف فتوا علت اختلاف فتوا