زن در اندیشه بن باز مفتی سابق عربستان

5- ابن باز (1910-1999 م)

شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن باز (مفتی سابق عربستان سعودی) بزرگ‌ترین مرجع سلفی معاصر است و کتاب‌ها و فتاوای او به‌طور گسترده در میان سلفی‌ها در نقاط مختلف جهان منتشرشده است؛ و سلفی‌ها فضایل بسیاری از او ذکر می‌کنند و به همین دلیل اکثر جریان‌های سلفی او را دوست دارند و قدردانی می‌کنند. بااین‌حال، سلفی‌های جهادی با توجه به فتواهای او در حمایت از سیاست‌های رژیم سعودی، او را به‌شدت محکوم می‌کنند و می‌بینند که این فتوا در راستای منافع رژیم حاکم در آنجاست. وی از برجسته‌ترین طرف‌داران نظریه اطاعت از حاکمان امور و عدم عدول از آن‌هاست.

ابن باز با صدور فتوا، مالیات بر ثروت را برای حمایت از مجاهدین در جریان جهاد ضد شوروی صادر کرد. تأیید او از کتاب «الدفاع عن أراضی المسلمین أهم فروض» که توسط عبدالله عزام نوشته‌شده بود، تأثیری قدرتمند در دعوت موفق برای جهاد علیه اتحاد جماهیر شوروی داشت.[1] گفته می‌شود که این اولین فراخوان رسمی برای جهاد توسط یک دولت ملی علیه دولت ملی دیگر در دوران مدرن است.

بسیاری از دیدگاه‌ها و احکام ابن باز (چه در داخل و چه در خارج از عربستان سعودی) بحث‌برانگیز تلقی می‌شوند، ازجمله دیدگاه‌های مربوط به کیهان‌شناسی، حقوق زنان، حمایت عربستان سعودی از توافق‌نامه اسلو و جواز کمک‌گرفتن از غیرمسلمانان در مبارزه با ظالم و … . او همچنین توسط جهادگرایان سلفی تندرو به دلیل حمایت از تصمیم برای اجازه‌دادن به نیروهای آمریکایی در عربستان سعودی در سال 1991 مورد انتقاد قرار گرفت؛ اما پاسخ او این است که کمکی گرفته نشده؛ بلکه آن‌ها اجیرشده‌اند! [2]

خیانت او درزمینهٔ صلح و عادی‌سازی روابط با اسرائیل با فتوایی که درباره پذیرش پیمان اسلو که موافقت‌نامه بین اسرائیل و سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) بود موجب خشم بسیاری از مسلمانان در سراسر جهان شد.

اسامه بن‌لادن در نام‌های سرگشاده به او انتقاد می‌کند که این فتوای شما مردم را فریب داد، این صلح ساختگی با یهودیان خیانت بزرگی به اسلام و مسلمین است.[3] ابن باز نابودی رسانه‌هایی را که دیدگاه‌های بن‌لادن را تبلیغ می‌کنند، الزامی دانست و اعلام کرد که همکاری با وی ممنوع و حرام است. ابن باز، دعوت بن‌لادن و نظایر او را دعوت به شر و گمراهی می‌داند و به نحوی او را مفسد فی‌الارض معرفی و او را به توبه دعوت می‌کند: نصیحت من به مسعری و بن‌لادن و همه‌کسانی که راه آن‌ها را می‌روند این است که این راه سخت را ترک کنند و از خدا بترسند و از انتقام و غضب او برحذر باشند و به‌سوی خود بازگردند. ازآنچه پیش‌ازاین انجام داده‌اند به‌سوی خدا توبه کنند.[4]

جنجالی‌ترین نظر وی در کتاب «الأدلة النقلیة و الحسیة علی جریان الشمس و سکون الأرض و إمکان الصعود إلی الکواکب» مطرح شد وی در این کتاب گفت: هرکس بگوید خورشید ثابت است و زمین می‌چرخد کافر است وی معتقد بود ایده حرکت زمین با آموزه‌های دینی تناقض دارد. فتوای سخیف او این‌چنین است: «وإنما أهدرت فی المقال دم من قال إن الشمس ثابتة لا جاریة بعد استتابته».[5] من فقط کشتن کسی را حلال دانستم که ادعا کند خورشید ساکن است و پس از روشن‌شدن از آن توبه نمی‌کند.

او در طول دوران کاری خود به‌عنوان مفتی اعظم عربستان سعودی، تلاش کرد تا هم حکومت خاندان سعودی حاکم را مشروعیت بخشد و هم از درخواست‌های اصلاح در راستای آرمان‌های سلفی حمایت کند. بسیاری از او به خاطر حمایت از دولت عربستان سعودی درزمانی که پس از جنگ خلیج‌فارس، کسانی را که منتقد دولت به شمار می‌رفتند، زندانی کردند، انتقاد کردند. نفوذ او در جریان سلفی زیاد بود و اکثر قضات و علمای برجسته کنونی عربستان سعودی از شاگردان سابق او هستند.

5-1 حقوق زنان

ابن باز برخوردهای تند و انعطاف‌ناپذیری نسبت به زنان دارد و مخالف جدی‌ای در برابر گسترش حقوق زنان است. ابن باز در فتوایی عجیب رانندگی زنان را حرام دانست و در ادامه می‌نویسد که رانندگی زن زمینه‌ساز فسق و فحشا است! شاید این فتوا در غرب مشهورترین حکم او باشد.

نظر بن باز درباره حرمت رانندگی زنان موردتوجه قرار گرفت و موجب انتقاد بسیاری از وی گردید. او می‌گوید: در مورد رانندگی زنان معلوم است که موجب مفاسدی می‌شود که پوشیده نیست، ازجمله: خلوت حرام با زنان یا بی‌حجابی یا اختلاط با مردان بدون احتیاط یا ارتکاب محظورات و چالش‌هایی که زمینه حرمت می‌شود. از همین رو شرع مطهر اسباب منتهی به حرام را حرام دانسته است. خداوند متعال به همسران پیامبر و زنان مؤمن دستور داده است که در خانه و حجاب خود سکنی گزیده و از نشان‌دادن زینت خود به نامحرم بپرهیزند؛ چون همه این‌ها به فساد منجر می‌شود که جامعه را به تباهی می‌کشاند.[6]

5-2 برتری مرد بر زن

در اندیشه بن باز، جنس مرد از جنس زن برتر است. او با استناد به قول خدای متعال که می‌فرماید: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ»[7] معتقد است که «فالأمر فیها واضح، الله سبحانه فضل الرجال علی النساء؛ لأن جنس الرجال أقوی فی الجملة علی أداء الحقوق، وعلی جهاد الأعداء، وعلی رفع الظلم، وعلی الإحسان إلی الأولاد والنساء وحمایتهم من الأذی والظلم، إلی غیر هذا مما هو معروف شرعًا وفطرة وحسًا، أن الرجال أقوی وأقدر علی ما ینفع المجتمع من النساء فی الجملة» [8]. موضوع روشن است خداوند سبحان مردان را بر زنان ترجیح و برتری داده است؛ زیرا جنسیت مرد به‌طورکلی برای احقاق حقوق، جهاد با دشمن، رفع ظلم و احسان و مهربانی با کودکان و زنان و حفظ و حمایت آنان از آسیب و ستم قوی‌تر است. علاوه بر این، ازآنچه در شرع، فطرت، غریزه و حس مشهور است، این است که مردان نسبت به زنان به‌طورکلی در آنچه به نفع جامعه است، قوی‌تر و تواناتر هستند.

وی در ادامه می‌نویسد: ازآنچه گفتیم پیداست که لزومی ندارد که هر مردی از هر زنی بهتر باشد، اما این ترجیح در کل است، اما فی‌الجمله جنس مرد برتر از جنس زن است؛ و این را شرع و عقل و فطرت و علم و واقعیت و تجربیات نشان داده است[9].

5-3 حجاب زنان

ابن باز درباره حجاب زن می‌نویسد: «المرأة عورة فلیس لها أن تبرز محاسنها عند الرجال، ولا یجوز لها بوجه من الوجوه أن تظهر ما یفتن غیرها من الرجال، ومن ذلک إبراز الشعر والوجه والنحر والصدر والساق فإنها فتنة، وهذه من مفاتنها، والوجه هو أبرز زینت‌ها وأظهر زینت‌ها» [10]. زن عوره است، پس جایز نیست در حضور مردان زینت و زیبایی‌های خود را آشکار کند و به‌هیچ‌وجه جایز نیست آنچه را که مردان دیگر را مجذوب خود می‌کند و به فتنه می‌اندازد، ازجمله آشکارکردن مو، صورت، گردن، سینه و ساق نشان دهد؛ زیرا این‌ها فتنه است و این از جذابیت‌های اوست و صورت برجسته‌ترین زینت او و برجسته‌ترین زینت اوست که باید بپوشاند.

وی درباره میزان پوشش معتقد است: واجب است زن صورت خود را از مرد نامحرم بپوشاند و با چادر سروصورت و تمام بدن را از نامحرم بپوشاند[11].

5-4 خروج زن از منزل

بهترین جا برای زن ازنظر بن باز و همفکرانش خانه است. او خروج زن از خانه را دارای تفصیل می‌داند. اگر برای نیاز خود بیرون می‌رود و از خود مراقبت می‌کند و باحجاب است. بیرون رفتن او اشکالی ندارد؛ اما هر چه باشد باید کمتر باشد و از عواقب ناگوار آن بر حذر باشید و اولیای زن تاحدامکان حوائج او را تأمین کنند و باید حاجات زن را برآورده سازند و همین‌طور بیرون رفتن را کم کنند و از شر آن برحذر باشید[12].

در پاسخ به سؤالی درباره سفر زن؛ به‌صورت عجیب و سخت‌گیرانه‌ای نشان می‌دهد ذهنیت او ذهنیتی بدبینانه و قیم مئابانه نسبت به زنان است می‌گوید: «أن سفرها [المرأة] بدون محرم لا یجوز، لا فی الطائرة، ولا فی السیارات، ولا فی القطارات، ولا غیرها، وأما خروج‌ها العادی من بیت‌ها إلی المدرسة، أو إلی السوق، أو إلی کذا، أو إلی کذا، فکذلک لا یجوز أن تکون وحدها مع أجنبی» [13]. مسافرت زن بدون محرم جایز نیست. نه با هواپیما و نه با اتومبیل و نه با قطار و غیره جایز نیست. در مورد بیرون رفتن عادی او از خانه به مدرسه یا بازار یا فلان یا فلان، درصورتی‌که با مرد نامحرم تنها باشد نیز جایز نیست.

5-5 اشتغال زنان و خطر اختلاط با مردان

ابن باز درباره حضور اجتماعی زنان قائل به دو اصل است یک. حضور زنان در خانه را یک اصل می‌داند. دو. خروج آن‌ها را از خانه زمینه‌ساز قرارگرفتن زن و مردان در فتنه است. «و لکن لزومهن للبیوت هو الأصل، وهو خیر لهن وأصلح وأبعد عن الفتنة، ثم نهاهن عن تبرج الجاهلیة» [14].

وی کارکردن زن با زنان و محارم خویش را بدون اشکال می‌داند؛ اما کار با مردان نامحرم را حرام می‌داند. برای زن کار با مردانی که محرم او نیستند، حرام است؛ زیرا موجب فساد بزرگ و فتنه‌های بزرگ می‌شود، چنان‌که موجب خلوت با او و دیدن برخی از زیبایی‌ها و محاسن زن می‌شود و شریعت کامل اسلام برای تحصیل مصالح انسان و کامل‌کردن آن آمده است و همچنین بستن راه مفاسد و کاهش آن و جلوگیری از کارهایی که موجب حرام می‌شود[15].

وی در پاسخ به استفتا پیرامون دعوت رسانه‌ها برای حضور زنان در مشارکت با مردان در کار پاسخ می‌دهد: این امر دعوت به اختلاط زن و مرد از دردهایی است که توسط دشمنان تبلیغ و منتشر می‌شود و دشمنان از جهل جاهلان و جهل بسیاری از جوانان سوءاستفاده می‌کنند و این دعوت را برای حضور زنان و ظهور آنان در عرصه محیط آموزش و اختلاط در میان مردان و در مدارس و در هر مکانی میان آنان منتشر می‌کنند. تا دختر و پسر دوشادوش هم باشند تا فحشا زیاد شود و فساد عمومی و غالب شود. اخلاق به پستی نزول کند و اخلاق حیوانی شود. این‌ها اهداف دشمنان خداست[16].

اما وظیفه زنان این است که «فالواجب هو بقاء المرأة علی حال‌ها الإسلامیة، أن تکون فی بیت‌ها معلمة لأولادها، وأطفالها مصلحة لبیتها، معتنیة بزوجها، وإذا کانت عندها فضل تنفع المسلمین فی تعلیم البنات فی مدارس البنات، فی الطب، والتمریض للنساء فیما یتعلق بالنساء، هذه حدودها، وبهذا یکون لها النجاة، ویکون لشعبها، ومجتمعها الخیر والفوز والصلاح» [17]. وظیفه آن است که زن در همان حالت اسلامی خود بماند و در خانه خود معلم فرزندان باشد و فرزندانش به خانه او خدمت کنند و از شوهرش مراقبت و کمک کند و اگر زن فضیلتی داشته باشد آن را در تربیت دختران در مدارس دخترانه قرار بدهد و به مسلمانان منفعت برساند. یا در طب و پرستاری برای زنان نسبت به زنان، این‌ها حدود اوست و از این طریق او رستگاری دارد و برای مردم و جامعه موجب خیر و پیروزی و صلاح است.

وی نتیجه اختلاط زن و مرد را فساد می‌داند. اگر جوانان در مدارس و جامعه دچار اختلاط شوند و همچنین زنان در ادارات کارمند شوند و دوشادوش مردان کار کنند، آن‌وقت آن فساد و تباهی و خرابی و نابودی ایجاد می‌شود و هیچ نیروی جز نیروی خدا نیست که آن را اصلاح کند.[18]

5-6 حضور اجتماعی زنان

ابن باز به آیه: «وَقَرْنَ فِی بُیُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى»[19] استناد می‌کند و می‌نویسد: خداوند به زنان مسلمان دستور می‌دهد که در خانه بمانند و ماندن در خانه یعنی: ملازم خانه باشد چون زن عورت است و بیرون رفتن، او را در معرض فتنه و آسیب قرار می‌دهد، پس سنت است که زن ملازم خانه باشد. در خانه بماند، مگر اینکه مصلحت یا نیاز او به بیرون رفتن برای برخی از مصالحش باشد، وگرنه سنت بر پایبندی به خانه و ماندن در آن است، زیرا از وسوسه و فتنه‌های مردان دورتر و ایمن‌تر است[20].

ازنظر ابن باز سنت دلالت بر این دارد که زنان از ورود به مساجد منع نمی‌شوند؛ بلکه با شروط است[21]. درباره حضور زنان در قبرستان، جریان رفتن عایشه به قبرستان را نقل می‌کند و آن را اشتباه و از اجتهاد عایشه می‌داند و در کلامی عجیب فتوا می‌دهد که «والنبی ﷺ لعن الزائرات، جاء فی حدیث أبی هریرة، وحسان بن ثابت، وابن عباس أن رسول‌الله ﷺ لعن زائرات القبور، وفی لفظ: زوارات القبور، وأخذ العلماء من ذلک منع زیارة القبور، وأنهن لا یزرنها؛ لأنهن فتنة، وصبرهن قلیل» [22]. پیامبر صلی‌الله علیه و آله وسلم زائران زن که به قبرستان می‌رفتند را لعن می‌کرد، در حدیث ابوهریره و حسن بن ثابت و ابن عباس آمده است که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله وسلم زائران زن قبور را لعن کرد. علما ازاین‌روایت نهی از زیارت قبور و عدم زیارت آن‌ها را فتوا می‌دهند؛ زیرا زنان فتنه هستند و صبرشان کم است.

5-7 مناصب اجتماعی زنان

ابن باز قضاوت زن را جایز نمی‌داند و در پاسخ به سؤال کسی که به فتوای برخی عالمان استناد می‌کند و قضاوت زن را جایز می‌دانند، می‌گوید: «هذا قول ضعیف، والذی علیه جمهور أهل العلم أنه لا یجوز أن تولی المرأة، وإنما تولی ما یناسبها مثل إدارة مدرسة، تدریس طب، وما أشبه ذلک، أما القضاء فلا یتولاه إلا الرجال، هذا الذی علیه جمهور أهل العلم. فالنبی ﷺ قال: لن یفلح قوم ولوا أمرهم امرأة» [23]. این قول و نظریه ضعیفی است و آنچه اکثر علما اعتقاد دارند این است که تولی و تصدی امور توسط زنان جایز نیست. بلکه تصدی اموری که برای او مناسب است، مانند مدیریت مدرسه، تدریس پزشکی و… مانند آن اشکالی ندارد. در مورد قضاوت هم فقط مردان متولی آن هستند و این نظر اکثریت علما است. سپس به کلام پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم استناد می‌کنند که می‌فرمایند: قومی رستگار نمی‌شوند که امرشان را یک زن بر عهده بگیرد.

5-8 تعدد زوجات

ابن باز درباره چندهمسری می‌نویسد: «تعدد الزوجات قربة، وطاعة، ولیست مجرد رخصة، تعدد الزوجات قربة، وطاعة، وعمل صالح فی تکثیر الأمة، وفی عفة الرجال، والنساء، وفیه القضاء علی أسباب الفساد» [24]. تعدد زوجات عبادت و اطاعت است و فقط بحث جواز نیست، تعدد زوجات عبادت و اطاعت و عمل صالحی در افزایش امت و افزایش عفت زن و مرد است و در آن ازبین‌بردن علل و زمینه‌های فساد است.

5-9 شباهت حکم زن و حیوان!

زن از دیدگاه سلفیت از درجه انسانیت ساقط گردیده و از حقوق مسلم خود بی‌بهره شده است. مفتیان سلفی مانند بن باز، در فتواهای خود، جایگاه زن را به‌عنوان انسان آن‌چنان‌که شایسته است نمی‌پذیرند. مثلاً در جواب یک سؤال درباره باطل شدن نماز در صورت عبور یک نفر از مقابل نمازگزار، بر اساس روایتی از صحیح مسلم اظهار می‌دارد: سه چیز نماز را قطع می‌کند: عبور زن از جلو نمازگزار، الاغ و عبور سگ! «یقطع الصلاة: المرأة، والحمار، والکلب» بااینکه عایشه به این روایت اعتراض می‌کند؛ اما بن باز اصرار دارد که این اجتهاد عایشه است و صحیح نیست. «وقد أشکل هذا علی عائشة رضی الله عنها، وقالت: «بئس ما شبهتمونا بالحمیر والکلاب. لقد کنت أعترض بین یدی النبی صلی‌الله علیه وسلم علی السریر وهو یصلی» وهذا الذی قالته عنها حسب اجتهادها … لا فرق فی ذلک إذا مرت المرأة بین یدی المصلی سواء کان المصلی محرما لها أو أجنبیا أو امرأة أیضا، حتی ولو کانت امرأة، إذا مر الحمار والمرأة والکلب بین یدی المصلی، رجلا أو امرأة، قریبا أو بعیدا، زوجا أو غیر زوج کلهم، فالحدیث عام یعم الجمیع» [25]. وی در ادامه می‌نویسد فرق نمی‌کند که زن از جلوی محارم عبور کند یا فرد اجنبی باشد یا حتی زن باشد، اگر زن و الاغ و سگ از جلو نمازگزار عبور کند نماز او باطل است و حدیث عام است و تمام این‌ها را شامل می‌شود.

فتواهای زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد جریان سلفی به زنان توهین می‌کند و ارزش آن‌ها را در جامعه کاهش می‌دهد، این جریان به زنان دستور داده که تسلیم باشند؛ و به فتواهایی که انسانیت آن‌ها را کاسته تن در دهند و آن‌ها را در موقعیتی نزدیک به وحوش قرار می‌دهد و از درک آن‌ها می‌کاهد و همه وظایف را بر آن‌ها تحمیل می‌کند و آن‌ها را از ابتدایی‌ترین حقوق محروم می‌کند عمل کنند.

[1]. Christopher M. Saudi Arabia: Background and U. S. Relations.

[2]. الموقع الرسمی بن باز، حكم الاستعانة بالكفار في مصلحة المسلمين.

[3]. ابن باز، حقائق وشبهات: رسالة إلى ابن باز ببطلان فتواه بالصلح مع اليهود.

[4]. ابن باز، مجموع فتاوى: ج 9، 100

[5]. ابن باز، مجموع فتاوى: ج 3، ص 157

[6]. ابن باز، مجموع فتاوى: ج 3، ص 351

[7]. سوره مبارکه نساء، آیه 34.

[8] – الموقع الرسمي ابن باز، حقوق المرأة ومكانتها في الإسلام.

[9] – الموقع الرسمي ابن باز، حقوق المرأة ومكانتها في الإسلام.

[10] – الموقع الرسمي ابن باز، المرأة والسفور.

[11]. ابن باز، مجموع فتاوى: ج 5، ص 45

[12] – الموقع الرسمي ابن باز، ضوابط وأحكام خروج المرأة.

[13] – الموقع الرسمي ابن باز، حكم خروج المرأة أو سفرها بدون محرم.

[14]. ابن باز، مجموع فتاوى: ج 4، ص 309

[15]. ابن باز، مجموع فتاوى: ج 4، ص 310

[16] – الموقع الرسمي ابن باز، خطورة مخالطة المرأة للرجال.

[17] – الموقع الرسمي ابن باز، خطورة مخالطة المرأة للرجال.

[18]. الموقع الرسمي ابن باز، خطورة مخالطة المرأة للرجال.

[19]. سوره مبارکه احزاب، آیه 33.

[20]. الموقع الرسمي ابن باز، المرأة والسفور.

[21]. الموقع الرسمي ابن باز، السنة في خروج النساء للمساجد.

[22]. الموقع الرسمي ابن باز، حكم زيارة النساء للمقابر.

[23]. الموقع الرسمي ابن باز، الرد على من أجاز تولية المرأة للقضاء.

[24]. الموقع الرسمي ابن باز، هل تعدد الزوجات أصل أم رخصة؟

[25]. ابن باز، فتاوى نور على الدرب: ج 9، ص 340