نگاهی به اهمیت‌، آداب و آثار اخلاقی و…

در قرآن واژه تحیت به عنوان یک ادب و سنت بیان شده است. واژه تحیت از واژه عربی حیات به معنای زندگی گرفته شده است و تحیت فرستادن به معنای دعا برای زندگی و بقای حیات دیگری است.(مفردات الفاظ قرآن کریم،‌راغب اصفهانی، ص‌270، «حيى») کسی که تحیت می‌فرستد، در حقیقت خواهان حیات بلند و دراز دیگری است و می‌خواهد مرگ و نیستی از او دور باشد! در حقیقت تحیت به معنای زنده و جاوید باد! است که در مقابل مرده باد! قرار می‌گیرد.

شخصی که تحیت می‌فرستد آرزو دارد که طرف مقابل از هر گونه بلا و رنج و نقصان در امان و صحت و سلامت باشد و زندگی خوب و سالم و جاودانه‌ای را در پیش داشته باشد. هنگامی که دو نفر به هم می‌رسند بیان تحیت و سلام به معنای آن است که با هم هیچ دشمنی و کدورتی نداشته و نسبت به هم آرزوی صحت و سلامت و زندگی جاودانه و بلند را دارند. چنین وا‍ژگانی در هنگام برخورد نخست بسیار حیاتی و تاثیرگذار است؛ زیرا دو شخص ناشناس با این واژگان در حقیقت تامین امنیت و سلامت دیگری را تضمین کرده و بیان می‌کند که هیچ‌گونه تعرضی از جانب او نسبت به دیگری نخواهد شد و شخص در امنیت و امان خواهد بود.

از آیات قرآن بر می‌آید که سلام کردن بیانگر رفتار سالم و مثبت است. به این معنا که اگر کسی به دیگری سلام کرد، در حقیقت سلامت او را خواستار است و مرگ و نیستی او را نمی‌خواهد. به سخن دیگر، سلام گفتن، به معنای اعلان وضعیت دوستی و ارتباط مثبت است و دیگری با شنیدن سلام و پاسخ مثبت به آن این وضعیت ارتباطی سالم را تضمین و تایید می‌کند و اعلان می‌کند که حیات او را دوست دارد و بقای او را می‌خواهد و هیچ تعرض جسمی و جانی متوجه آنان نخواهد بود.(لسان‌العرب، ابن منظور، ج‌3، ص‌428، «حيا»؛ مجمع‌البيان، شیخ طبرسی، ج‌3‌-‌4، ص‌130)

از این‌جا می‌توان دریافت که چرا جواب سلام واجب است؛ زیرا وقتی شخص از طریق کلام اعلان ارتباط سالم و بدون تعرض می‌کند، منتظر پاسخ مثبت دیگری است و هر گونه واکنش سکوت یا منفی موجب خوف و هراس سلام‌کننده می‌شود. بنابراین لازم است تا با پاسخ مناسب همتراز بلکه بهتر، نشان دهد که ایشان نیز هیچ قصد بدی ندارد.(نساء، آیه  86)

البته رفتارهای دیگری نیز می‌تواند به تثبیت امنیت میان دو طرف دلالت کند و ضامن ادامه رفتارهای سالم و به دور هر از گونه تعرضی باشد؛ از جمله این رفتارها دعوت به مهمانی وغذا خوردن است؛ از این رو رد دعوت از سوی افراد غریبه و ناشناس یا غذا نخوردن می‌تواند وضعیت ارتباطی را بحرانی سازد و یکی از دو طرف احساس ترس بر جان و مال و عرض خود کند. خداوند در آیات 24 و 25 سوره ذاریات گزارش می‌کند که جوانانی برومند و رشید ناشناس بر حضرت ابراهیم(ع) وارد شدند. آنان در همان هنگام ورود، بر حضرت(ع) سلام گفتند و ایشان هم پاسخ سلامشان را داد. بعد آن حضرت‌(ع) برای آنها گوساله‌ای چاق و فربه را کشت و غذایی برایشان درست کرد(هود، آیه 69) ولی دست به غذا نبردند و همین عمل موجب نگرانی و ترس حضرت ابراهیم(ع) شد، با آنکه پیش از این با سلام نوعی تضمین امنیت انجام شده بود. این ترس ادامه داشت تا اینکه آنان با کلام خویش ترس را که بر چهره آن حضرت(ع) نشسته بود، از میان بردند و گفتند که آنها فرشتگان عذاب برای قوم لوط هستند.(حجر، آیات 51 تا 53؛ هود، آیات 69 و 70؛ ذاریات، آیات 24 تا 34)

خداوند بر پیامبران به عنوان اهل احسان سلام می‌فرستد.(صافات، آیات 181؛ و نیز آیات109 و 110 و 130 و 131) این سلام خداوند در حقیقت به معنای رهایی آنان از هر گونه خشم و آتش دوزخ الهی است که در دنیا و آخرت‌گریبانگیر دشمنان خدا و گمراهان و مجرمان می‌شود.

خداوند از مومنان خواسته است که هنگام دیدار یکدیگر با سلام کردن‌،تحیت و زنده باد! بفرستند و حتی اگر بر جایی وارد شدند که در آن کسی نیست این ادب را برای امنیت خاطر خویش به جا آورند و به خود سلام بگویند(نور، آیه 61) و اگر کسی بر ایشان سلام فرستاد و امنیت خواست او را متهم به چیزی نکنند تا متعرض جان و مال و عرض او شوند.(نساء، آیه 94)

سلام کردن در صدر اسلام‌، نشانه اسلام شخص بود. از این رو، وقتی کسی سلام می‌کرد در حقیقت می‌خواست اسلام خویش را بیان کند تا این‌گونه در امنیت جانی و مالی و عرضی باشد؛ زیرا در هنگام جنگ میان اسلام و کفر،‌تنها راه شناسایی مسلمان از غیر مسلمان همین سلام کردن بود و برخی از مسلمانان گمان می‌کردند که دشمنان از این حربه برای در امنیت قرار گرفتن خود استفاده می‌کنند و سلامشان دروغین و سلام اسلامی نیست.

(همان؛ و نیزمجمع‌البيان، ج‌3‌-‌4، ص‌145)

سلام کردن بر دیگران مستحب است،‌ اما سلام کردن بر پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت واجب است؛‌یعنی همان گونه که تسلیم اوامر ایشان باید بود،‌ می‌بایست بر ایشان سلام تسلیم فرستاد.(احزاب، آیه 56؛ مجمع‌البيان، ج‌7‌-‌8‌، ص‌579)

به هر حال،‌ سلام کردن از آداب اسلامی است که در آیات قرآن بیان شده است و خداوند خود بر پیامبران(ع) سلام می‌کند و گزارش می‌دهد که فرشتگان بر مومنان در هنگام مرگ(نحل، ایات 31 و 32) و بر بهشتیان در بهشت(رعد، آیات 19 تا 24) و بهشتیان بر یکدیگر سلام می‌کنند(یونس، آیات 9 و 10؛ ابراهیم، آیه 23) که خود گواه ارزش و اهمیت سلام در اسلام است.

پيامبر(ص)بر سلام کردن تشویق می‌کند و یکی از راه‌های نزدیکی به خدا و خود را سلام کردن بیان می‌کند. در حقیقت اگر کسی بخواهد محبوب خدا و پیامبرش شود می‌بایست کارهایی را انجام دهد که ایشان دوست می‌دارند؛ سلام از جمله این امور است.پیامبر(ص) نه تنها سلام می‌کرد بلکه در این کار از دیگران سبقت می‌گرفت به گونه‌ای که حتی یکی از اصحاب خواست با مخفی شدن در گوشه‌ای بر ایشان در سلام سبقت بجوید، اما ایشان پیشدستی کرده و بر او سلام کرد. به هر حال پیامبر(ص) یکی از راه‌های محبوب شدن در نزد خدا و خود را سلام کردن دانسته و می‌فرماید: إنَّ أَولَى النّاسِ بِاللّه  وَبِرَسولِهِ مَن بَدا بِالسَّلامِ؛نزديك‌ترين مردم به خدا و رسول او كسى است كه آغازگر سلام باشد.(بحارالأنوار ج76،‌ص 12، ح50)

امام على(ع)نیز خواهان پیشدستی در سلام می‌شود و با بیان میزان ثواب و پاداشی که بر سلام‌کننده است مردم را بر این کار تشویق می‌کند. چنان‌که می‌فرماید:اَلسَّلامُ سَبعونَ حسنهًْ تِسعَهًْ وَسِتّونَ لِلمُبتَدى وَواحِدَهًْ لِلرّادِّ؛سلام هفتاد ثواب دارد كه شصت و نه تاى آن براى سلام كننده است و يكى براى جواب‌دهنده.(بحارالأنوار، ج 76، ص 11،‌ ح46)

بنابراین پیشدستی در سلام سنت است و ترک آن نوعی نفاق شمرده می‌شود.

از این رو اهل ایمان در سلام سبقت می‌گیرند ولی منافق منتظر است تا به او سلام بگویند؛ یعنی همان رفتار متکبران را در پیش می‌گیرد. پيامبر(صلى ‏الله ‏عليه ‏و ‏آله ) می‌فرماید: اَلْمُؤْمِنُ يَبْدَأُ بِالسَّلامِ وَ الْمُنافِقُ يَقُولُ: حَتّى يُبدَأَ بي؛مؤمن ابتدا به سلام مى‏كند و منافق منتظر سلام ديگران است.(كنزالعمّال، ح 778)

آدمی باید خود را به سلام کردن عادت بدهد و به کودکان بیاموزد که همواره سلام کنند تا این سنت اسلامی در میان ایشان برقرار بماند و از آثار و برکات آن بهره مند شوند. امام على‌(ع)می فرماید: عَوِّدْ لِسانَكَ لينَ الْكَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ، يَكْثُرْ مُحِبّوكَ وَ يَقِلَّ مُبْغِضوكَ؛زبان خود را به نرمگويى و سلام كردن عادت ده، تا دوستانت زياد و دشمنانت كم شوند. (غررالحكم، ح 6231)

ديلمى در بیان سیره پیامبر(ص) در سلام کردن می‌فرماید:رسول اكرم (ص) به هر كس برخورد مى‌کرد، از بزرگ و كوچك، ثروتمند و فقير، سلام مى‏كرد و اگر به جايى حتى براى خوردن خرمايى خشك دعوت مى‏شد، آن را كوچك نمى‏شمرد. زندگي اش كم هزينه بود، بزرگ طبع، خوش معاشرت و گشاده‌رو بود، بى آنکه بخندند، هميشه متبسم بود، بى‏آنکه اخمو باشد، محزون بود، بى‏آنکه از خود ذلّتى نشان دهد، متواضع بود، مى‏بخشيد ولى اسراف نمى‏ کرد، دل نازك و نسبت به تمام مسلمانان مهربان بود.(ارشاد القلوب، ج 1، ص 115)

انسان نخستین خواسته‌اش امنیت و سلامتی و آرامش است. اگر او از نظر جان و مال و عرض در امنیت و سلامت نباشد، گویی سعادت و خوشبختی را هرگز تجربه نکرده است؛ چرا که سعادت را در آرامش و آسایش می‌داند.

بیشترین آسیبی که به انسان‌ها وارد می‌شود از سوی همنوعان است؛ چرا که دیگر موجودات همه مسخر او هستند و توانایی غلبه بر انسان را ندارند و انسان با عقل و هوش خویش همه را مسخر خود می‌کند و رام می‌سازد و از آسیب‌های آنها در امان است؛‌اما بیشترین خطر از سوی همنوع است. سلام و تحیت در حقیقت اعلان رسمی امنیت از سوی طرفین است.

از آنجا که بهشت، حیات طیب و جادوانه‌ای است که در آن هیچ رنج و عذاب و دردی نیست و تنها سلامتی است، ‌بهشتیان هر گاه با یکدیگر مواجه می‌شوند از این حالت بهشت خبر می‌دهند و آرامش جاودانه را به یکدیگر یادآور می‌شوند.

در دنیا وقتی انسان‌ها به هم زنده باد و سلامت می‌فرستند، ‌در حقیقت گوشه‌ای از بهشت را برای یکدیگر تصویر و ترسیم می‌کنند و خرمی و سلامت و شادابی و امنیت را به هم پیشکش می‌کنند.

از این رو سلام کردن در جامعه موجب خوشی و خرمی میان افراد جامعه می‌شود.

(نور، آیه 61) چرا که حیات طیب همان زندگی خرم و خوشی است که هر انسانی آرزوی آن را دارد.

(مجمع‌البيان، ج‌7‌-‌8‌، ص‌247)

بنابراین، ‌نقش اصلی سلام در کارکردهای اجتماعی آن و افزایش امنیت و روحیه سلامت در جامعه نمایان است. جامعه‌ای که افراد آن به یکدیگر سلام می‌کنند به هم تضمین سلامتی و زنده باد می‌دهند و در حقیقت می‌گویند که از ما به تو جز خیر و خوشی نخواهد رسید؛ چرا که من آرزوی زندگی سالم و خوب و خوشی برای تو دارم.

همین مسئله موجب می‌شود که در زندگی افراد جامعه برکت راه یابد؛ و زندگی به گونه‌ای رقم بخورد که با کمترین چیزها بهترین خوشی‌ها فراهم آید. از این رو سلام را عامل خیر و برکت در جامعه دانسته‌اند.(نور، آیه 61)

در جامعه اسلامی سلام کردن نماد اسلام نیز هست. به این معنا که اگر افراد جامعه به یکدیگر سلام کنند با این کار این مطلب را نیز بیان می‌کنند که اهل اسلام و مسلمان هستند. از این رو سلام را گاه به معنای نشانه اسلام نیز گفته‌اند.(نساء، آیه 94)

از دیگر آثار سلام در جامعه رهایی از کبر و تکبر و استکبار افراد است. سلام کردن به‌ویژه از بزرگان و بزرگ‌ترها موجب می‌شود تا از کبر و خودبزرگ‌بینی رهایی یابند.

پيامبر(ص) می‌فرماید:اَلبادى بِالسَّلامِ بَرى ءٌ مِنَ الكِبرِ؛سلام كننده، از تكبر به دور است.(كنزالعمال، ج9، ص 117، ح 25265)

از دیگر آثار سلام،‌ مغفرت و بخشش الهی است که شامل سلام‌کننده می‌شود. پيامبر (ص) در این باره می‌فرماید:إنَّ مِن موجِباتِ المَغفِرَهًْ بَذلُ السَّلامِ وَحُسنُ الكَلامِ؛يكى از موجبات مغفرت، سلام كردن و سخن نيكو گفتن است.(جامع الأخبار،‌ص 230، ح 591)

آن حضرت درباره تاثیر این‌گونه سلام بر شخص و خانواده می‌فرماید:اِذا دَخَلَ اَحَدُكُم بَيتَهُ فَليُسَلِّم، فَاِنَّهُ يُنزِلُهُ البَرَكَهًْ وَ تُؤنِسُهُ المَلائِكَهًْ؛ هرگاه يكى از شما به خانه خود وارد مى شود، سلام كند، چرا كه سلام بركت مى آورد و فرشتگان با سلام دهنده انس مى گيرند. (علل الشرايع، ج 2، ص 583، ح 23)

در اسلام صله رحم مورد توجه بسیاری است؛ چرا که برکاتی برای شخص از جمله طول عمر و افزایش روزی وبرای جامعه یعنی افزایش انسجام و وحدت و تعاون جمعی دارد. امام صادق‌(ع)سلام را یکی از راه‌های انجام صله رحم دانسته و می‌فرماید:صِلُوا أرحامَكُم و بِرّوا بِإخوانِكُم وَ لَو بِحُسنِ السَّلامِ وَ رَدِّ الجَوابِ؛ صله رحم نماييد و به برادران (دينى) خود نيكى كنيد، هر چند با سلام كردن خوب و يا جواب سلام خوب باشد.

(كافى، ج 2، ص 157، ح 31 )

از آثار اجتماعی سلام می‌توان به افزایش محبت میان مردم و انسجام اجتماعی از این طریق اشاره کرد. پيامبر(ص) درباره این تاثیر سلام می‌فرماید:وَالّذى نَفسى بِيَدِهِ لاتَدخُلُوا الجَنَّهًَْْ حَتّى تُؤمِنوا وَ لا تُؤمِنوا حَتّى تَحابّوا أو لاأدُلُّـكُم عَلى شَئىٍ اِذا فَعَلتُموهُ تَحابَبتُم؟ اَفشُوا السَّلامَ بَينَـكُم؛ به خدايى كه جانم در اختيار اوست، وارد بهشت نمى شويد مگر مؤمن شويد و مؤمن نمى شويد، مگر اينكه يكديگر را دوست بداريد.

آيا مى خواهيد شما را به چيزى راهنمايى كنم كه با انجام آن، يكديگر را دوست بداريد؟ سلام كردن بين يكديگر را رواج دهيد.(مشكاهًْ الانوار، ص 157)

سلام کردن دارای آدابی است که توجه به آن می‌تواند نقش و تاثیر سلام و تحیت را افزایش دهد. از جمله این آداب لزوم پاسخگویی به سلامی مستحبی است که بیان می‌شود. از این رو در احادیث گفته‌اند سلام کردن مستحب ولی جواب آن واجب است.

از دیگر آداب آن می‌توان به این حدیث پيامبراشاره کرد که می‌فرماید:يُسَلِّمُ الصَّغيرُ عَلَى الكَبيرِ، ويُسَلِّمُ الواحِدُ عَلَى الاِثنَينِ‌، وَيُسَلِّمُ القَليلُ عَلَى الكَثيرِ‌، وَيُسَلِّمُ الرّاكِبُ عَلَى الماشى‌، ويُسَلِّمُ المارُّ عَلَى القائِمِ‌، وَيُسَلِّمُ القائِمُ عَلَى القاعِدِ؛كوچك به بزرگ سلام كند و يك نفر به دو نفر و عده كمتر به عده بيشتر و سواره به پياده و رهگذر به ايستاده و ايستاده به نشسته.(كنزالعمال، ج 9،‌ص 126،‌ح25321)

از دیگر آداب این است که پیش از سخن گفتن باید سلام را مقدم کرد. از این رو گفته‌اند: اول سلام بعدا کلام؛‌ امام صادق عليه السلام در این باره می‌فرماید:اَلسَّلامُ قَبلَ الكَلامِ؛نخست سلام، سپس كلام.(جامع الأخبار، ص 231، ح596)

پيامبر(ص)سنت سلام کردن بر کودکان را پدید آورد؛ در حالی که پیش از این بزرگان بر کودکان سلام نمی‌کردند. آن حضرت(ص) با سنت و سیره عملی خویش این سنت را جا‌انداخت که بزرگان بر کودکان سلام کنند. آن حضرت می‌فرمود  :خَمسٌ لا أَدَعُهُنَّ حَتَّى المَماتِ… وَالتَّسليمُ عَلَى الصِّبيانِ لِتَكونَ سُنَّةً مِن بَعدى؛ پنج چيز است كه تا زنده ام رهايشان نمى كنم… و سلام كردن به كودكان تا بعد از من سنّت شود.(خصال، ‌صدوق، ص 271)

از دیگر آداب سلام‌،‌آشکار کردن سلام است.امام باقر(ع) می‌فرماید:إنَّ اللّه  يُحِبُّ إطعامَ الطَّعامِ وَإفشاءَ السَّلامِ؛خداوند غذا دادن و به همه سلام كردن را دوست دارد.(محاسن،‌برقی، ج 2، ص 388،‌ح7)

از آداب دیگر سلام این است که شخص وقتی وارد بر خانه شد بر اهل خانه سلام کند و در این امر پیشدستی نماید. امام باقر(ع)می فرماید:فى قَولِ اللّه  عَزَّوَجَلَّ: (فَإِذا دَخَلتُم بُيُوتا فَسَلِّمُوا عَلى أنفُسِكُم) هُوَ تَسليمُ الرَّجُلِ عَلى أهلِ البَيتِ حينَ يَدخُلُ‌، ثُمَّ يَرُدّونَ عَلَيهِ‌، فَهُوَ سَلامُكُم عَلى أَنفُسِكُم؛ درباره آيه «هرگاه وارد خانه‌هايى شديد به خودتان سلام كنيد» فرمود: منظور سلام كردن مرد به اهل خانه است در هنگام وارد شدن به آن و جواب دادن اهل خانه به او. پس، اين سلام شماست به خود شما.(بحارالأنوار، ج 76، ص 5، ح16)

کیهان