مهمترین عامل تغییر قبله چه بود

علت تغییر قبله چیست ؟

مرحوم علامه طباطبايى (ره) در ذيل همين آيه چنين مى نگارند:

«قبله قرار گرفتن، خانه اى از خانه ها چون كعبه، و يا بنائى از بناها چون بيت المقدس، و يا سنگى از سنگ ها چون حجر الاسود، كه جزء كعبه است، از اين جهت نيست كه خود اين اجسام برخلاف تمامى اجسام اقتضاى قبله شدن را دارد، تا تجاوز از آن، و نپذيرفتن اقتضاى ذاتى آنها محال باشد، و در نتيجه ممكن نباشد كه حكم قبله بودن بيت المقدس دگرگون شود و يا لغو گردد.بلكه تمامى اجسام و بناها و جميع جهات از مشرق و مغرب و جنوب و شمال و بالا و پائين در نداشتن اقتضاى هيچ حكمى از احكام برابرند، چون همه ملك خدا هستند.هر حكمى كه بخواهد و بهر قسم كه بخواهد و در هر زمان كه بخواهد در آنها مى راند، و هر حكمى هم كه بكند بمنظور هدايت خلق، و بر طبق مصلحت و كمالاتى است كه براى فرد و نوع آنها اراده مى كند، پس او هيچ حكمى نمى كند مگر به خاطر اين كه بوسيله آن حكم، خلق را هدايت كند، و هدايت هم نمى كند، مگر بسوى آنچه كه صراط مستقيم و كوتاه ترين راه بسوى كمال قوم و صلاح ايشان است».(1)

توضيح بيشتر نيازمند توجه به امور زير است:

1 بر اساس آيات و روايات، كعبه از زمان پيدايش زمين مكان مبارك و مورد عنايت بوده است قرآن كريم در اين مورد مى فرمايد:

« إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذى بِبَكَّهَ مُبارَكًا وَ هُدًى لِلْعالَمينَ »‏ در حقيقت نخستين خانه‏ اى كه براى [عبادت‏] مردم نهاده شده همان است كه در مكه است و مبارك و براى جهانيان [مايه‏] هدايت است.» (1) طبق برخى از روايات حضرت آدم (ع) خانه كعبه را بنا كرد و خود بر گرد آن طواف كرد. (2) بنابراين كعبه اولين معبد جهانى و قديمى ترين مركز توحيد، و قبله همه پيامبران الهى از حضرت آدم (ع) تا حضرت خاتم (ص) بوده است.

لكن به خاطر مصالحى در ابتداى طلوع خورشيد اسلام به طور موقت بيت المقدس به عنوان قبله مسلمين قرار مى گيرد:

2 آزمايش الهى:

با توجه به اين كه كعبه متعلق به اعراب ومورد احترامشان بود و آن را سرمايه معنوى نژاد خود مى دانستند و انتظار داشتند كه در آيين اسلام نيز، كعبه به عنوان قبله انتخاب شود و مسلمانان به سوى كعبه نماز بخوانند، نماز خواندن به سوى بيت المقدس مشكل و بر خلاف عادت بود و لذا تعبد و ايمان خاصى را مى طلبيد و مى توانست درجه ايمان و تسليم اعرابى را كه مسلمان مى شدند نشان دهد. يعنى در واقع يك امتحان و آزمون براى سنجش مؤمن واقعى از غير مؤمن بود، قرآن كريم با صراحت اين مطلب را بيان مى دارد:

« وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَهَ الَّتى كُنْتَ عَلَيْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ‏ ما آن قبله اى را كه قبلا بر آن بودى (بيت المقدس)، تنها براى اين قرار داديم كه افرادى كه از رسول خدا پيروى مى كنند، از آنها كه به جاهليت باز مى گردند باز شناخته شوند.» (3)

در روايتى از امام عسكرى (ع) نيز اين فلسفه بيان شده است: «مردم مكه هواى قبله شدن كعبه را داشتند و خداوند با قبله قرار دادن بيت المقدس امتحانشان كرد، تا معلوم شود چه كسى بر خلاف هواى نفس خود، رسول خدا را پيروى مى كند.» (4)

3 كعبه در آن زمان كانون بت هاى مشركان بود، در حالى كه مهم ترين و اولين پيمان دين اسلام مبارزه با بت پرستى و دعوت به پرستش خداى يگانه بود، لذا به مسلمانان دستور داده شد، موقتا به سوى بيت المقدس- پايگاه دين توحيدى و معتقدان به توحيد- نماز گزارند تا از شائبه هر گونه توجه به بت ها مبرا باشند و به اين ترتيب صفوف خود را از مشركين جدا سازند و روح تسليم مطلق در برابر فرمان حق و توحيد را در وجود خود نهادينه كنند اما هنگامى كه به مدينه هجرت كردند و تشكيل حكومت و ملتى دادند و صفوف آنها از ديگران كاملا مشخص گرديد و از امتحان الهى سربلند و پيروز بيرون آمدند ديگر ادامه اين وضع ضرورت نداشت، در اين هنگام به سوى كعبه قديمى ترين مركز توحيد و پر سابقه ترن كانون انبياء باز گشتند.

4 به هر حال حكم قبله قرار گرفتن بيت المقدس از احكام موقتى بود ه با تمام شدن مصالح موقتش آن حكم نيز به پايان رسيد و لذا پيامبر (ص) انتظار مى كشيد كه فرمان تغيير قبله صادر شد تا اين كه در نيمه شعبان سال دوم هجرى دستور تغيير قبله نازل شد:

« قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَهً تَرْضاها » نگاه هاى انتظار آميز تو را به سوى آسمان (براى تغيير قبله) مى بينم، اكنون تو را به سوى قبله اى كه از آن خشنود باشى باز مى گردانيم.»

از اين آيه استفاده مى شود كه بيت المقدس قبله موقت مسلمان ها بوده است كه پيامبر (ص) انتظار پايان يافتن آن را مى كشيد.

5 مسدود شدن زبان مخالفان

قرآن كريم يكى از رازهاى بزرگ تغيير قبله را اتمام حجت بر مخالفين اسلام ذكر مى كند: « لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّهٌ‏» (6) يكى از مفسران در توضيح اين آيه مى فرمايد: «اگر قبله تغيير نمى يافت- قطع نظر از مصالح كه در تغيير قبله بود و به آن اشاره شد- زبان مخالفان بر روى مسلمانان باز مى شد، از يك طرف يهود مى گفتند ما در «تورات» خوانده ايم نشانه اين پيامبر نماز خواندن به دو قبله است و اين علامت در او نيست و از سوى ديگر مشركان ايراد مى كردند كه او براى احياى آئين ابراهيم آمده است پس چرا خانه كعبه را كه نخستين خانه توحيد است فراموش كرده است، در اين جا تغيير قبله زبان هر دو را بست.» (7)

1 آل عمران،. 2

96 فروع كافى، ج 4، ص. 3

198 بقره، آيه. 4

143 به نقل از ترجمه الميزان، ج 1، ص. 5

495 بقره، آيه. 6

144 بقره، آيه. 7

150 مكارم شيرازى، تفسير نمونه، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1364، ج 1، ذيل آيه فوق.

(1) (ترجمه تفسير الميزان جلد 1 صفحه: 479 و 480

پرسمان