تاریخچه احزاب سیاسی ایران

فعالیت احزاب و گروه‌های سیاسی در ایران از چه زمانی آغاز شد؟

نکته:

در ایران، فعّالیت ‌احزاب به مفهوم جـدیـد آن، به دوران مشروطه باز می‌گردد که بیشتر الگوبرداری از شکل غربی آن بوده و به نوعی امری وارداتی محسوب می‌گردید.

به طور کلی فعالیت احزاب در ایران را می‌توان به چهار دوره تقسیم نمود:

1. دوران مشروطیت

با آغاز مشروطه و شکل‌گیری مجلس، احزاب نیز به عنوان یکی از لوازم آن ظاهر شدند. به طور کلی از مجلس دوم گروه‌ها، انجمن‌ها و جمعیت‌های کوچک به احزاب جدی تبدیل شدند و اهداف خود را در قالب مرامنامه بیان کردند. حزب اجتماعیون عامیون، حزب اجتماعیون اعتدالیون، حزب اتفاق و ترقی و جمعیت ترقی‌خواهان هر کدام بنا به ضرورتی در طول مجلس دوم شکل گرفتند و فراکسیون پارلمانی و روزنامه حزبی و بعضاً مرامنامه و نظامنامه خود را به وجود آوردند.

حزب اجتماعیون عامیون اولین حزب سیاسی منطبق بر تحزب غربی بود که در ایران تأسیس شد. این حزب شاخه حزب سوسیال دموکرات یا حزب همت قفقاز، در ایران به شمار می‌رفت. مهم‌ترین شاخه‌ این حزب در تبریز به وجود آمد.
این حزب که مجاهد یا مجاهدین و اعضای آن فدایی خوانده می‌شدند، دارای یک کمیته‌ سرّی کوچک بود، که مرکز غیبی نام داشت. حزب اندکی بعد، کلمه‌ اجتماعیون، که به معنای سوسیالیست به کار می‌رفت از نام خود حذف و کلمه‌ دموکرات را انتخاب کرد.

هسته‌ مرکزی تشکیل دهنده‌ حزب، افرادی چون سیدحسن تقی زاده، حیدرخان عمواوغلی، سلیمان میرزا و سیدرضا مساوات بودند و روزنامه‌هایی چون؛ ایران نو در تهران، شفق در تبریز و نوبهار را در خراسان منتشر می‌ساختند این حزب در نشریات خود، مخالفینش را به نام محافظه کار، ارتجاعی و سرمایه دار و اشراف و اعیان به باد انتقاد می‌گرفت. برنامه این حزب برای ایجاد دگرگونی‌های اجتماعی شامل تصویب علنی تفکیک دین از دولت، کاهش اقتدار محلی بعضی از سران عشایر و نیز تعریف جدیدی از ملیت بود که فراتر از وابستگی‌های مذهبی و قومی بود.

حزب اجتماعیون اعتدالیون نیز در شرایط مجلس دوم و در مقابل حزب اجتماعیون عامیون تشکیل شد. علی اکبر دهخدا، مرتضی قلی نائینی، محمدصادق طباطبایی و علی­محمد دولت آبادی و… از رهبران آن محسوب شده و از حمایت تعداد کثیری از نمایندگان مجلس و سران و رهبران انقلاب چون ستارخان، باقرخان و سپهدار تنکابنی برخوردار بودند و از روزنامه‌ «وقت» که بعدها به روزنامه «مجلس» تغییر نام داد برای بیان دیدگاه‌های خود استفاده می‌کردند. اجتماعیون اعتدالیون در مجلس دوم موفق به کسب برتری در قیاس با دیگر احزاب، به ویژه حزب دموکرات شد.[61]

این حزب، خواستار تغییرات آهسته و مخالف اقدامات تندروانه و رادیکال بود. این حزب هوادار روش ملایم تر و رعایت سیر تکامل بود و اعتقاد به کشتن و از میان بردن مستبدان و مخالفین را نداشت و ازاین رو بیشتر اعیان، بدان حزب پناه می‌بردند.

ویژگی مجلس سوم تشکل حزب توسط روحانیت بود که در ادوار پیشین مجلس سابقه نداشت. این حزب، حزب هیأت علمیه نام داشت که از روحانیون جدا شده از حزب اعتدالی تشکیل شده بود و رهبری آن با آیت الله مدرس بود.[62]

در مجلس چهارم شاهد تشکیل حزب سوسیالیسم هستیم. در مقابل این حزب عده‌ای از دموکرات‌ها و رجال سیاسی که اکثریت را در مجلس داشتند با نام «اصلاح طلبان» اعلام موجودیت نموده و به فعالیت پرداختند از جمله عملکردهای احزاب این دوران مخالفت و موافقت آن‌ها با دولت‌ها، نخست وزیرها و برنامه دولت‌های وقت بود.[63]

در دوران مجلس پنجم مهم‌ترین مسئله احزاب مسئله جمهوریت بود. در این مجلس علاوه بر سوسیالیست‌ها و اصلاح طلبان تعداد زیادی از نمایندگان ایالات با تمهیدات وزیر جنگ و نفوذ امیر لشکرهای او به مجلس راه یافتند. همین نمایندگان بودند که در ابتدا تشکیلات خود را «حزب دموکرات مستقل» و سپس «حزب تجدد» نامیدند. این گروه در آغاز دوره پنجم اکثریت را دارا بودند و در مقابل فراکسیون اقلیت از مجموع نمایندگان دو حزب سوسیالیست و اصلاح طلبان تشکیل شده بود.

دومین مسئله این دوران، موضوع تغییر سلطنت بود. جناح اقلیت به رهبری مدرس و نمایندگانی نظیر بهار و حائری زاده با تغییر سلطنت مخالف بودند اما جناح اکثریت که مرکب بود از تجدد ها و سوسیالیست ها به شدت از خلع قاجاریه حمایت کرده تا حد توطئه و خونریزی و تهدید و ارعاب کار راپیش بردند. جراید اقلیت را تعطیل کردند و وکلای اقلیت را با ضرب و شتم و تهدید در خانه‌هایشان محصور نمودند تا سرانجام راه را برای تغییر سلطنت هموار نمودند.[64]

در مجلس ششم که از سال‌های 1305تا 1307 طول کشید تمام فراکسیون اقلیت که در دوره‌ پنجم با انتقال سلطنت مخالفت کرده بودند از لیست انتخابات حذف شدند. در این دوران جریانات مذهبی منزوی شدند و زمینه برای به سلطنت رسیدن رضا شاه در این مجلس فراهم شد و از این دوران بود که شاهد افول فعالیت احزاب هستیم.

2. دوران حاکمیت رضا شاه

 در این دوره شاهد کاهش چشم گیر فعالیت احزاب هستیم و استبداد حاکم بر این دوره اجازه فعالیت به احزاب را نمی‌داد و اگر هم فعالیتی ازسوی احزاب صورت می گرفت در مواردی بود که با مبانی اقتدار رضا شاه مغایرتی نداشته است.

3.پس از سقوط رضا شاه

در این دوران شاهد ایجاد یک فضای باز سیاسی هستیم و در سایه آن فعالیت احزاب رونق می‌گیرد. البته فعالیت احزاب سیاسی در این دوران با فراز و فرودهای همراه بود در سال 1327 در پی ترور ناموفق محمدرضا شاه موجی از دستگیری‌ها و سرکوب احزاب آغاز شد اما فضای باز و آزادی‌های سیاسی به کلی از بین نرفت.
اوج فعالیت احزاب در این دوران را باید سال‌های 1330 تا 1332 در زمان نخست وزیری مصدق جستجو کرد، که اقتدار شاه در این دوسال به شدت ضعیف شده بود و جریان‌های لیبرالی، مذهبی، چپ در این دوران نقش پررنگی را ایفا نمودند.

4. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی

در این دوران به دنبال کودتای 28 مرداد 1339 پایه‌های حکومت محمدرضا شاه تثبیت شد و در فاصله سال‌های مرداد 1332 تا سال 1339 با کم شدن فعالیت‌های احزاب روبه رو هستیم و فعالیت احزاب به صورت مخفی یا نیمه مخفی صورت می‌گیرد.

اما به دنبال روی کار آمدن جان.اف.کندی در آمریکا و طرح اصلاحات و نخست وزیری علی امینی در سال‌های 1339تا 1342 دوباره یک فضای سیاسی باز موقت ایجاد می‌شود و شاهد تحرک جریانات و احزاب سیاسی در این دوران هستیم. اما این شرایط چندان هم پایدار نبوده و این تحرک با سرکوب قیام 15خرداد 1342 پایان می پذبرد و دیکتاتوری محمدرضا شاه تقویت می‌گردد به دنبال این سرکوبی گروه‌ها و جریانات سیاسی فعالیتشان زیرزمینی می‌کنند و زمینه برای شکل گیری گروه‌های مسلح و سازمان‌های چریکی فراهم می‌شود. البته در این دوران شاهد شکل گیری احزاب فرمایشی و صوری وابسته‌ به سلطنت می‌باشیم که هر یک حول محور یکی از نخست وزیران شاه به وجود می‌آید.

سر انجام با فروپاشی نظام شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی فصل نوینی از فعالیت احزاب در کشور آغاز گردید.

[61]. نوذری، عزت الله، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، شیراز: نوید، 1380، ص13.
[62]. جواهری، مریم، نقش علماء در انجمنها و احزاب دوران مشروطیت، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380، ص243.
[63]. تبریزنیا، حسین، علل ناپایداری احزاب سیاسی در ایران، تهران، نشر مرکز بین الملل، 1371، ص117.
[64]. همان، ص 118-119

منبع: هدانا برگرفته از پرسش ها و پاسخ ها «جریان شناسی سیاسی» .

ویژه نامه سیاست

• پس گرفتن باغی که جهت نصف کاری دراختیار فرزند قرار داده شده
• شرط جریمه تاخیر در عقود
• تصرف زوج در پس اندازی که برای همسرش ایجاد کرده
• چرا ولایت فقیه در ایران است
• فدائیان اسلام چه کسانی بودند