کنترل خشم در اسلام

آيا در اسلام براى افرادى كه تندخو و عصبانى هستند حديث و توصيه اى موجود است؟

سوال شما را دردوبخش پاسخ مى دهيم:

الف) توصيه اسلام به نرم خوى وپر هيز ازعصبانيت

دين اسلام همواره پيروان خود را به نرم خويى و ملايمت در گفتار و رفتار فراخوانده و از درشتى و تند خويى بازداشته است. حلم و بردبارى يكى از شاخصه هاى پيامبر اكرم (ص) بود كه قرآن مى فرمايد همين نرم خويى، لطافت برخورد و گشاده رو بودن ايشان راعامل اساسى گرويدن مردم به او و دين مبين اسلام معرفى مى كند و در ادامه مى فرمايد اگر عصبانى و تندخو بوديد مردم به دور تو جمع نمى شدند بلكه از اطراف تو پراكنده مى شدند و در يك جمله او را چنين توصيف مى كند كه: «انك لعلى خلق عظيم» بدون شك مهمترين عامل موفقيت انبياى الهى به خصوص پيامبر گرامى اسلام (ص) در جذب قلوب انسان ها و گسترش اسلام همانا خوش اخلاقى، گشاده رويى، كلام نرم و دلنشين و نرم خويى آن حضرات بوده است.

درمنطق اهل البيت (ع) حسن خلق وخويشتن دارى يكى از ويژگى هاى انسان كريم وبزرگوارمعرفى شده است. در غرر الحكم و دررالكلم از زبان مولا امير المؤمنين درباره خويشتن دارى نقل شده است: الكرم ملك اللسان و بذل الأحسان كرم، يعنى مراقب زبان خود بودن و گستردن احسان و بخشش. چقدر از طريق زبان آسيب مى بينيم، دچار پستى ها مى شويم، غيبت، دروغ، سخن چينى، همه اين ها لئامتى است كه انسان دچار مى شود و اگر وارد اين مسائل نشود، حفظ كرامت است. از امام صادق (ع) نقل شده است: ثلاثه تدل على الكرم المرء: حسن الخلق، كظم الغيظ و غض الطرف، سه چيز نشانه كرامت انسانى است: 1) خوش خلقى 2) فرو بردن و كنترل خشم 3) چشم پوشى كردن. حضرت على (ع) درباره نرم خويى مى فرمايد: من الكرم يس الشيم (بحار الانوار)

نرم خويى از كرامت است. بدخلقى از لئامت است. (بحار الانوار) از امام حسن عسكرى (ع) درباره نرم خويى نقل مى كند: الكريم يلين إذا استعطف و الئيم يقسو إذا الطف انسان كريم اگر مورد خواهش قرار گيرد سريع نرم مى شود ولى انسان لئيم هر چقدر مورد لطف قرار گيرد قسى القلب تر مى شود و اين نشانه هايى از لئامت انسان است.

نماد يا مظاهر خوش اخلاقى

خوش اخلاقى داراى نماد يا مظاهر زيادى مى باشد كه عبارتست از:

1 ج نرم خويى

2 ج نرم زبانى

نرم خويى: يكى از نماد و مظاهر خوش اخلاقى نرم خويى مى باشد. نرم خويى، يعنى اينكه رفتار انسان با ملاطفت و فروتنى همراه باشد.

* امام على (عليه السلام) مى فرمايند: (همانا مؤمنان، فروتن و نرم خو هستند)

به طور كل رفتار بر اساس نرم خويى، موجب دوستى و صفا در دل مى شود و كينه و اختلاف از بين مى رود.

* امام على (عليه السلام) در اين باره مى فرمايند: هر كس خويى نرم دارد، از محبت دائمى دودمانش برخوردار خواهد بود.

نرم خويى در خانواده موجب صلح و آرامش مى شود و همكارى در بين افراد خانواده افزايش مى يابد.

* امام على (عليه السلام) مى فرمايند: در برابر كسى كه با تو درشتى مى كند، نرم خو، باش. زيرا زود باشد كه او نسبت به تو نرم خويى كند.

* امام على (عليه السلام) مى فرمايند: نرم باش بدون ضعف، سخت باش بدون خشونت.

نرم زبانى: يكى ديگر از نماد و مظاهر خوش اخلاقى نرم زبانى است.

امام على (عليه السلام) در اين باره مى فرمايند: زبانت را به گفتار نرم و زيبا و سلام دادن عادت بده تا دوستانت زياد و دشمنانت كم شود.

به طور كل بين رفتار و اخلاق انسان ارتباط مستقيمى وجود دارد، چنانچه خوش اخلاقى وى تأثير مثبتى در خوش رفتارى و مى دارد و حركات او را با نرمى و خوش زبانى طى مى كند.

حال اگر انسان بداخلاقى باشد در رفتارش هم اثر منفى گذاشته خواهد و در نتيجه حركات وى با تندى و خشونت همراه مى شود.

ب) راهكار هاى كنترل عصبانيت وتند خويى

شكى نيست حلم و بردبارى صفت پسنديده اى است كه بايد براى رسيدن به آن زحمت زياد كشيد.

براى تقويت حلم و بردبارى، بايد طبق برنامه‏اى جدى به تقويت اراده خود بكوشيد و همواره سعى كنيد برخود مسلط باشيد، در اين رابطه راه‏هاى مختلفى وجود دارد ولى مهم آن است كه در راه درمان آن كاملا جدى باشيد و مطالب پيشنهادى را بدون كمترين كاستى به اجرا گذاريد:

1 كاملا به خود مطمئن باشيد كه مى‏توانيد روحيه خود را تغيير دهيد ولى براى نتيجه گيرى عجول نباشيد بلكه با خود فكر كنيد بايد حداقل يك‏سال بر روى رفتارهاى خود كار كنيد و اگر چنين نموديد، حتما پس از آن دگرگونى رفتارى خواهيد شد.

2 از حساسيت بيش از حد در هر زمينه بپرهيزيد.

3 همواره در هر مساله‏اى، ابتدا از ديگران انتظار بدترين برخورد را داشته باشيد و خود را براى تحمل آن آماده كنيد. اين مساله باعث مى‏شود برخوردهاى بهتر از مورد انتظار در شما ايجاد خشنودى نمايد. در حالى كه اگر هميشه انتظار برخورد خوب داشته باشيد، چه بسا نتيجه عكس خواهيد گرفت.

4 با خود شرط كنيد كه هيچ گاه و در هيچ شرايطى برخورد تند نداشته باشيد و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد خود را جريمه كنيد مثلا تصميم بگيريد- يا در صورت امكان نذر كنيد- كه اگر بر سر كسى فرياد زديد، فلان مبلغ را صدقه بدهيد، يا نماز شب بخوانيد و يا يك روز روزه بگيريد. كارآيى اين روش، بسيار بالا است و بسيارى از علماى بزرگ بدين سان تمرين عملى و خودسازى نموده‏اند.

5 از تفريحات سالم و تقويت كننده اراده مانند كوهنوردى، شنا، دو و پياده‏روى و گردش در طبيعت و… نيز استفاده كنيد.

6 در تصميم‏گيرى‏ها، حتى‏الامكان با افراد عاقل و پخته مشورت نماييد و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهيزيد.

7 بيشتر با افراد خوش خلق و غير عصبى معاشرت كنيد.

8 از موقعيت‏هاى كه زمينه تندخويى در آن فراوان است، اجتناب كنيد و در موقعيت‏هايى حضور يابيد كه رفتار پرخاشگرانه در آنجا ديده نمى‏شود و از موقعيت‏هاى كه شما را به تندى نمودن دعوت مى‏كند، دور شويد.

9 قبل از هر عملى، در مورد پيامد آن تفكّر و انديشه كنيد و آن‏گاه اقدام نماييد و با تمرين اين راه‏كار و به كارگيرى آن در مورد تمام رفتارها، اندك اندك كنترل خويش را بر تمام رفتارها توسعه بخشيد.

10 به برخى رفتارها و حالاتى كه از افراد سر مى‏زند. و شما را به عصبانيت دعوت مى‏كند، توجه نكنيد مثلاً اگر كسى با حرف ناروا شما را بر مى‏افروزد، از شنيدن و گوش سپردن به سخنان وى اجتناب كنيد و حتى گوش ندهيد يا محيط را ترك كنيد. ديگر به گفته‏هاى او دقت و توجه نكرده و آنها را در ذهن خود مرور نكنيد. نسبت به ديگر اعمال فيزيكى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحريك كننده نيز همين طور واكنش نشان دهيد و راه بى‏توجهى و تغافل را پيش گيريد.

11 سطح شناخت خود را با مطالعه و تفكر از زشتى، ناپسند بودن، غيرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببريد مثلاً روايات، آيات و داستان‏هايى را كه در مورد اين نوع رفتارها و آثار آنها نوشته شده، مطالعه كنيد و بعد در مورد آنها فكر كنيد. حتى در برخى موارد به آثار رفتار تندى كه خود مرتكب آن شده‏ايد، توجه نموده و آن عمل و زشتى آن را در ذهن خود مرور كنيد به گونه‏اى كه به يك حالت خود هشدارى از درون دست يابيد و آثار فردى و اجتماعى و پيامدهاى حيثيتى آن عمل زشت را لحظه به لحظه در ذهن خود مرور نموده و قبح آن را براى خود بزرگ جلوه دهيد تا از درون از آن عمل متنفّر شويد.

12 به هنگام بروز عصبانيت و تندخويى سريع، حالات خود را تغيير دهيد مثلاً اگر ايستاده‏ايد، بنشينيد و اگر نشسته‏ايد، دراز بكشيد و صورت خود را با آب سرد بشويد و يك ليوان آب خنك بياشاميد و خود را از موقعيت دور سازيد.

13 از خواندن قرآن به مقدار زياد و در نوبت‏هاى متعدد در طول 24 ساعت هرگز غفلت نورزيد چه قرآن تأثير عظيم در رسيدن به حالت سكينه و آرامش درونى دارد. همين طور عبادت‏هاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب كامل به جا آوريد كه تأثير بزرگى در رسيدن به اطمينان خاطر دارد و آدمى را از درون به سكوى آرامش مى‏سپارد.

14 بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزك با آب سرد بشوييد.

15 ديگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را نيز با تسلط كامل بر رفتار و بدون شتابزدگى انجام دهيد و آنها را آرام آرام تعقيب كنيد تا نرم‏خويى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاكميت پيدا كند.

16 چند لحظه دراز بكشيد و چشمان خود را ببنديد و همه ماهيچه‏هاى خود را شل كنيد تا آرامش عضلانى پيدا كنيد و فكر خود را از آنچه موجب عصبانيت شما شده است منصرف كنيد و به عضلات بدن خود تمركز يابيد.

17 به خودتان تلقين كنيد كه اتفاق خاصى نيفتاده است مگر آسمان به زمين آمده؟ بقيه در چنين مواردى چه مى‏كنند؟ آيا همه عزا مى‏گيرند؟ هر كسى به كارى مشغول مى‏شود و اعتنايى به اين گونه موارد نمى‏كند.

18 اگر برخى موارد سريع سخن گفتيد و عجولانه تصميم گرفتيد و رفتار نابجا از شما سرزد سريع خود را سرزنش و حتى در لفظ اظهار پشيمانى نماييد و وعده‏ها و قولى كه با خود داشتيد را در ذهن خويش حاضر سازيد.

19 از خود ارزندگيهاى نابجا و شخصيت قائل شدن بيش از اندازه براى خود اجتناب ورزيد و تنها هنجارها را رعايت كنيد و لذا به سراغ رفتارهاى متواضعانه همانند تقدم در سلام، همنشينى مناسب با افراد پايين‏تر، ابراز ارادت به كوچكترها، مصافحه و احوالپرسى با ديگران به خصوص طبقه پايين‏تر، تفريح و صحبت با ديگران اقدام كنيد.

20 ذكر «لا حول و لا قوه الا بالله» را زياد بر زبان جارى سازيد و سوره والعصر را زياد بخوانيد و تكرار اذكار: «استغفرالله ربى و اتوب اليه» و «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم».

21 وقتى كه با امور عصبانيت آفرين مواجه هستيد براى مدتى (حدود 10 تا 15 دقيقه) راه دريافتهاى حسى خود را سد سازيد مثلاً جلوى گوش خود را بگيريد و چشمان خود را ببنديد و سر خود را پايين اندازيد تا دريافت‏هاى عصبانيت را تحت كنترل شما در آيند و موجب تحريك بيشتر شما نشوند.

22 اگر رفتار و يا صفتى كه در شخصى هست موجب عصبانيت شما شده است آن رفتار را شوخى تلقى كرده و به شكلى خود را از تيررس آنها دور در نظر بگيريد يعنى به گونه‏اى از مخاطب در نظر گرفتن خويش در برابر رفتارهاى ديگران پرهيز كنيد مثلاً از مشاهده كسى كه فحش مى‏دهد با خود بگوييد مخاطب او من نيستم و در اين هنگام از صحنه دور شده و راه دريافت‏هاى حسى را سد سازيد تا بيشتر مورد هجوم قرار نگيريد.

23 براى توجيه رفتارهاى خلاف انتظارى كه از ديگران سر مى‏زند توجيه مناسب داشته باشيد و آنها را مقصر تلقى نكنيد تا موجب شود به خود اجازه عكس العمل بدهيد مثلاً بگوييد خودم از اين فرد بدتر رفتار مى‏كنم او اشتباه گرفته مقصر نيست اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.

24 به نظرات و عقايد ديگران احترام قائل شويد و به ديده احترام به آنها بنگريد و حتى محترمانه با آنها رفتار كنيد.

25 هميشه خودتان و رفتارتان را درست و صحيح تلقى نكنيد و احتمال خطا در كارهاى خود را بدهيد.

26 سعى كنيد به عنوان تمرين گاهگاهى با افرادى كه سليقه آنها را نمى‏پسنديد برخورد كوتاه مدت داشته باشيد و با صاحبان ديگر انتظار مراوده كوتاه مدت داشته باشيد.

شرح موارد فوق را در جدولى بنويسيد و موارد انجام شده و يا تخلف از آن را يادداشت كنيد و همواره سعى كنيد موارد تخلف را كاهش داده و بيش از پيش خود را به انجام آنها مقيد سازيد و حتى قبل از بروز آن موقعيت‏ها و به صورت مستمر، راه‏كارهاى فوق را سرلوحه اعمال خود قرار دهيد. و از آن به بعد، بايد ميزان موارد پرخاشگرى شما كاهش يابد. آنها را نيز يادداشت كنيد و كم كم از ميزان آنها در طول روز، هفته و… بكاهيد و خود تنبيهى را به كار بگيريد.

مطالعه كتاب معراج السعاده، مقام سوم، بحث مربوط به غضب و حلم را توصيه مى‏كنم. پرسمان