تعریف ماه قمری
ماه های قمری یا عربی مانند ماه‌های شمسی ۱۲ ماه است و نام این ماه‌ها به ترتیب اولین ماه سال عبارتند از:
محرم، صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی (یا ربیع الاخر)، جمادی الاول، جمادی الثانی (یا جمادی الاخر)، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده و ذیحجه.
ابونصر فراهی در کتاب نصاب الصبیان برای کمک به حفظ کردن نام ماه های قمری شعر زیر را گفته است:
رجب است از پی شعبان، رمضان و شوّال پس به ذی‌القعده و ذی‌الحجه بکن نیک نظر
معنی نام‌های ماه های قمری
صاحب نظران دلایل مختلفی را برای این نامگذاری بیان کرده‌اند. به همین دلیل نمی‌توان یک دلیل و نظر قطعی برای این نامگذاری بیان کرد، ولی بر اساس یکی از کتاب‌های تاریخی دلایل نامگذاری به شرح زیر است:
ماه محرم
اولین ماه است وبه دلیل اینکه در این ماه جنگ و غارت حرام بوده است آن را محرم نامیدند.
ماه صفر
صفر، خالی بودن یا خالی شدن معنا می‌دهد. در این ماه اهالی مکه به سفر می‌رفتند و شهر خالی از سکنه می‌شد و برخی دیگر معتقدند که در این ماه اهالی مکه به جنگ با دیگر قبایل می‌پرداختند و اموالشان را از دست می‌دادند.
ربیع الاول و ربیع الثانی
ماه‌های سوم و چهارم هستند که ربیع به معنای بهار است. زمان نامگذاری ماه‌ها، این دو ماه در فصل بهار بودند به همین خاطر آن‌ها را بهار اول و بهار دوم نامیدند.
جمادی الاول و جمادی الثانی
ماه‌های پنجم و ششم سال هستند. جمادی از لغت جمد به معنی انجماد می‌آید. زمان نامگذاری ماه‌ها، این دو ماه در فصل سرما و زمستان و یخ بندان بودند به همین خاطر آن‌ها را جمادی اول و جمادی دوم نامیدند. (در آن زمان توجهی به گردش ماه های قمری نکردند که ممکن است در هنگام گردش ماه‌ها، این ماه‌ها در فصل سرما نباشند).
رجب
هفتمین ماه قمری است. رجب و ترجیب به‌معنی بزرگ داشتن و احترام گذاشتن به چیزی است. ماه رجب برای عرب‌های جاهلی محترم بود و آن را «رجبٌ المُرَجَّب» (رجب بزرگ و محترم) نیز می‌خواندند.
شعبان
هشتمین ماه شعبان است و شعبان از شعب و انشعاب می‌آید. در آن زمان عرب‌های جاهلی در این ماه به جست‌وجوی آب پراکنده می‌شدند.
رمضان
نهمین ماه از ماه های قمری رمضان است. واژه‌ی رَمَضان از ریشه‌ی «رم‌ض» به‌معنی گرما یا سوزش زیاد است. رَمضاء یعنی زمین داغ و سوزان بر اثر تابش آفتاب. می‌گویند که در زمان نامگذاری ماه‌ها رمضان در اوج گرما بوده است. از میان دوازده ماه قمری فقط نام رمضان در قرآن (سوره‌ی ۲، آیه‌ی ۱۸۵) آمده است.
شوال
شوال دهمین ماه است و واژه‌ی شَوّال از ریشه‌ی «ش‌ول» به‌معنی برخاستن یا بلند کردن است. آمده است که در این ماه ماده‌شتر‌ها برای جفت‌گیری دُمشان را بلند می‌کردند و این موضوع دلیل نامگذاری این ماه شده است.
ذیقعده
ماه یازدهم ذی القعده یا ذوالقعده است که ترکیبی از: ذو + الـ + قعده است. قعده هم‌ریشه با قُعود (نشستن) و مقعد (نشیمن‌گاه) و تقاعد (بازنشستگی) است که در این ماه عرب‌های جاهلی خانه‌نشین می‌شدند و برای جنگ، سفر، یا به جست‌وجوی آب و علف بیرون نمی‌رفتند.
ذیحجه
دوازدهم و آخرین ماه قمری است که ذوالحِجّه تشکیل شده است از: ذو + الـ + حِجّه. «حِجّه» هم‌ریشه با حجّ است. ذیحجه ماه حجّ بوده است.
ویژگی‌های ماه های قمری
- نخستین ماه سال محرم و آخرین ماه سال ذیحجه است.
- از بین ۱۲ ماه قمری به ماه‌های رجب، محرم، ذیقعده و ذیحجه، ماه‌های حرام می‌گویند. در این ماه‌ها محدودیت‌هایی مانند ممنوع بودن جنگ و همچنین تشدید دیه وجود دارد.
- به ماه‌های شوال، ذیقعده و ذیحجه ماه‌های حج می‌گویند.
- ماه های قمری ۲۹ یا ۳۰ روز دارند. یک ماه در واقع یک دور چرخش کره‌ی ماه بر مدار خود است و ما بین فاصله زمانی مشاهده‌ی دو هلال ماه است.
- یک ماه قمری معادل ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۲٬۷۸ ثانیه است.
- مجوع ۱۲ ماه قمری در یک سال معادل ۳۵۴ روز و ۸ ساعت و ۳۵٬۷۱۲ ثانیه است که در تقویم‌های قمری سال‌های عادی ۳۵۵روز و سال‌های کبیسه ۳۵۴ است.
- تقویم هجری قمری یک تقویم دینی برای مسلمانان جهان است. مبدأ این تقویم در واقع اول محرم سالی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه معظمه به مدینه منوره هجرت کردند.
- روز اول هر ماه در این گاه‌شماری معمولاً بر اساس مشاهده یا پیش‌بینی مشاهده‌پذیری هلال ماه نو در شامگاه روز ۲۹ یا ۳۰ ماه قبل، که آن را استهلال می‌نامند، تعیین می‌شود. این گاه‌شماری باتوجه به شیوه‌های مختلف تعیین اول ماه و تعداد روز‌های ماه هر سال با عناوین گاه‌شماری هجری قمری هلالی، قراردادی و ام‌القری شناخته می‌شود.
- در تقویم قمری هلالی تعداد روز‌های ماه‌ها دارای ترتیب خاصی نیستند و حداکثر تا ۴ ماه ۳۰روزه و ۳ ماه ۲۹روزه نیز احتمال دارد پشت سر هم بیایند.
- اما در تقویم قمری قراردادی ماه‌های فرد ۳۰روزه و ماه‌های زوج را ۲۹روزه تعیین می‌کنند آخرین ماه سال هم در سال‌های کبیسه ۳۰روزه اعلام می‌کنند.
روش‌های اثبات اول ماه
بنا بر فقه شیعه اگر یکی از اتفاقات زیر رخ دهد اول ماه ثابت می‌شود.
۱. فرد خودش هلال اول ماه را ببیند.
۲. اعتماد کردن به حرف یک فرد عاقل و مطمئن.
۳. قبول شهادت دو مرد عادل که گفته آن‌ها با اصول ستاره‌شناسی در تعارض نباشد.
۴. حتما باید از ماه قبل سی روز گذشته باشد.
۵. حُکم حاکم شرع به عبارت دیگر اعتماد به نظر مراجع تقلید
۶. و برخی روش‌های دیگر مثل ضخامت هلال ماه، دیدن هلال قبل از ظهر و اینکه ماه در شب سیزدهم به شکل کامل دیده شود.
نماز و دعای اول ماه های قمری
برخی معتقدند که هنگام دیدن هلال ماه خواندن دعا‌های هلال ماه و نماز مستحب است. یکی از آن دعا‌ها دعای ۴۳ صحیفه کامله سجادیه است و یا گفتن سه مرتبه «الله اکبر» و سه مرتبه «لا اله الا الله». نماز اول ماه قمری دو رکعت است که در رکعت اول بعد از سوره‌ی حمد باید سی مرتبه سوره‌ی توحید و در رکعت دوم بعد ازسوره‌ی حمد باید سی مرتبه «انا انزلنا» (سوره قدر) را خواند. خوب است که در هر ماه و بعد از نماز اول ماه صدقه‌ای برای سلامتی داد.
