دیدگاه عالمان شیعه در طول قرون متمادی…

ديدگاه عالمان امامی درباره مصائب حضرت فاطمه عليها السلام در طول تاريخ چگونه بوده است؟

درآمد

جستجوگري در مستند­هاي روايي و تاريخي،­ حکايت از زندگاني پر آلام  حضرت فاطمه سلام الله عليها در دوران کوتاه پس از شهادت رسول خدا صلي الله عليه و آله، دارد. بر پايه اين مستند­ها، تمامي اين مسائل در راستاي دفاع از امامت اميرمومنان عليه السلام بوده است. نويسند با توجه به اهميت اين موضوع، در نگارش­هايي جداگانه به بررسي مصائب اين بانو، با استناد به ميراث حديثي اماميه پرداخت. حال در اين نوشتار ديدگاه دانشمندان امامي را در اين باره ارائه مي کنيم.

رويکرد عالمان امامي
دانشمندان امامي از دير هنگام، دغدغه ثبت مصائب حضرت فاطمه سلام الله عليها را داشته و در اين راستا قلم فرسايي کردند. البته اصرار اين عالمان دلائلي دارد که در جاي خود قابل بررسي است. کوشش اين انديشمندان را مي توان در ميراث کلامي، حديثي و فقهي­شان به نظاره نشست. در ادامه نمونه­هايي از ديدگاه اين عالمان تقديم مي گردد:

1. نعماني (ره):
نُعماني معروف به ابن أبي زينب، متوفاي حدود 360 ق، مصائبي که بر حضرت فاطمه سلام الله عليها توسط حکومت وقت روا گشته را بسيار درد آور معرفي مي‌کند و مي‌گويد:

فلو لم يكن في الإسلام مصيبة … إلا ما لحق فاطمة عليها السلام حتى مضت‏ غضبى على أمة أبيها و دعاها ما فعل بها إلى الوصية بأن لا يصلي عليها أحد منهم لكان عظيما.

اگر در اسلام هيچ مصيبتي نبود مگر آنچه که به فاطمه سلام الله عليها (از سوي دستگاه خلافت) رسيد تا به آنجا که از اين دنيا رخت بربست در حالي که بر اُمت پدرش غضبناک بود. همچنين باعث آن شد که وصيت کند تا احدي از آنان بر او نماز نگذارند، هر آينه مسأله­اي بسيار بزرگ و درد آور است.

النعماني، أبي عبد الله محمد بن ابن إبراهيم بن جعفر الكاتب المعروف ب‍ ابن أبي زينب النعماني (متوفاي360ه‍ـ)، ‌الغيبة،‌ ص 55، تحقيق: فارس حسون كريم، ناشر: أنوار الهدى،‌ چاپخانه: مهر – قم، چاپ: الأولى1422

2. شيخ صدوق (ره)
شيخ صدوق متوفاي 381 ق، در يک جا به مناسبتي سخن از سقط محسن به ميان مي آورد و مي‌نويسد:

هو (المحسن) السقط الذي ألقته فاطمة عليها السلام لما ضغطت بين البابين.

محسن همان جنيني است که فاطمه آنگاه که بين دو درب مورد فشار قرار گرفت، او را انداخت.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علي بن الحسين،(متوفاى381هـ)، معاني الأخبار، ص 206، ناشر: جامعه مدرسين، قم‏، اول، 1403 ق‏.

و در باب زيارت آن بانو، هم اينگونه مي‌گويد:

السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ … السَّلَامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الصِّدِّيقَةُ الشَّهِيدَةُ … السَّلَامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْمَظْلُومَةُ الْمَغْصُوبَةُ السَّلَامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْمُضْطَهَدَةُ الْمَقْهُورَة.

سلام بر تو اي دختر رسول خدا … سلام بر تو اي صديقه شهيده … سلام بر تو که مورد ظلم واقع شدي و حق تو غصب شد. سلام بر تو که مورد ستم واقع شدي.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علي بن الحسين (متوفاى381هـ)، من لا يحضره الفقيه، ج 2 ص 573، تحقيق: علي اكبر الغفاري، ناشر: جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

3. شيخ مفيد (ره):
شيخ مفيد متوفاي 413ق، نيز در باب زيارت اين بانو، به شهادت او تصريح مي‌کند و مي‌نويسد:

فَإِذَا أَرَدْتَ زِيَارَتَهَا فَقِفْ بِالرَّوْضَةِ وَ قُل السَّلَامُ عَلَيْكِ … يَا سَيِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ أَيَّتُهَا الْبَتُولُ الشَّهِيدَة …

هر گاه اراده نمودي زيارت کني آن بانو را، در روضه توقف کن و بگو: سلام بر تو اي سرور بانوان عالم. اي بتول شهيده.

الشيخ المفيد، محمد بن محمد بن النعمان ابن المعلم أبي عبد الله العكبري البغدادي (متوفاى413 هـ)، كتاب المزار مناسك المزار، ص 179، تحقيق آية الله السيد محمد باقر الأبطحي،  ناشر : دار المفيد للطباعة والنشر والتوزيع ـ بيروت، الطبعة: الثانية، 1414هـ ـ 1993م

4. سيد مرتضي (ره)
سيد مرتضي، دانشمند معروف امامي در قرن پنجم، مواردي از مصائب حضرت فاطمه سلام الله عليها، از جمله تهديد به آتش کشيدن درب خانه اين بانو توسط برخي سردمداران خلافت را مطرح مي کند و مي‌گويد:

هذا الخبر (فقالت (فاطمة) يا ابن الخطاب أتراك محرقا علي بابي قال: نعم …) قد روته الشيعة من طرق كثيرة … وأي اختيار لمن يحرق عليه بابه حتى يبايع؟

اين روايت را (فاطمه گفت اي پسر خطاب آيا مي‌خواهي خانه ام را بر سرم آتش بزني؟!) شيعه از طريق­هاي گوناگوني نقل کرد. حال اين چگونه اختياري است که درب خانه­ي کسي آتش زده شود تا بيعت کند؟

الشريف المرتضى، علي بن الحسين الموسوي (متوفاي436هـ)، الشافي في الإمامة،‍ ج 3 ص 241، تحقيق و تعليق: السيد الحسيني الخطيب، ناشر: مؤسسة إسماعيليان – قم، چاپ: الثانية، سال چاپ1410

5. شيخ طوسي (ره):
شيخ طوسي ديگر دانشمند پرآوازه قرن پنجم، ضرب فاطمه سلام الله عليها توسط خليفه دوم و سقط محسن را مساله‌اي اتفاقي در ميان شيعيان خواند و روايت‌هاي آن را مشهور شمرد. متن کلام او چنين است:

و المشهور الذي لا خلاف فيه بين الشيعة: أن عمر ضرب على بطنها حتى اسقطت فسمي السقط محسنا و الرواية بذلك مشهورة عندهم.

اختلافي بين شيعيان نيست که عمر بن الخطاب بر شکم فاطمه سلام الله عليها زد تا آنکه فرزندش را سقط کرد و آن فرزند محسن ناميده شد. روايت در اين باره نزد شيعيان مشهور است.

الطوسي، الشيخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علي بن الحسن (متوفاى460هـ)، تلخيص الشافي ج 3 ص 156

6 و 7. ابو الصلاح حلبي و قاضي ابن براج (رحمهما الله)
ابو الصلاح حلبي و قاضي ابن براج هم از جمله دانشمندان قرن پنجم­اند که بر اين موضوع تاکيد کردند. مسائلي مانند هجوم به خانه دختر رسول خدا صلي الله عليه  وآله  وسلم و شهادت آن بانو از جمله مسائلي است که در کلمات اين دو نفر به چشم مي خورد. متن هر کدام به ترتيب چنين است:

ومما يقدح في عدالة الثلاثة … إحضار الحطب لتحريق منزله والهجوم عليه بالرجال من غير إذنه واضطرارهم بذلك زوجته وبناته وغيرهم إلى الخروج عن بيوتهم.

از جمله مسائلي عدالت سه خليفه را مورد خدشه قرار مي دهد… آماده کردن هيزم براي به آتش کشاندن منزل علي عليه السلام (و فاطمه) و هجوم بر آن خانه بدون اجازه او و مضطر کردن همسر و دختران او و ساير افراد در خانه، به خارج شدن از منزلشان، مي باشد.

الحلبي، أبو الصلاح (متوفاي447هـ)، تقريب المعارف،‌ ص 233، تحقيق: فارس تبريزيان الحسون،‌ سال چاپ: 1417 – 1375 ش.

(زيارة مولاتنا السيدة فاطمة صلوات الله عليها) السلام على البتول الشهيدة … السلام عليك أيتها المظلومة.

(براي) زيارت دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم، چنين مي‌گويي: سلام بر تو اي بتول شهيده.

القاضي ابن البراج، عبد العزيز بن البراج الطرابلسي(متوفاي481)‌ المهذب، ج 1 ص 277، تحقيق: مؤسسة سيد الشهداء العلمية / إشراف: جعفر السبحاني، ناشر: مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين، قم

8. ابن شهر آشوب (ره):
در قرن ششم هم ابن شهر آشوب مازندراني با تصريح به شهادت اين بانو از او با عنوان ” الْمَظْلُومَةُ الشَّهِيدَةُ ” ياد کرد.

ابن شهرآشوب، رشيد الدين أبي عبد الله محمد بن علي السروي المازندراني (متوفاى588هـ)، مناقب آل أبي طالب، ج 3 ص 132، تحقيق: لجنة من أساتذة النجف الأشرف، ناشر: المكتبة والمطبعة الحيدرية، 1376هـ ـ 1956م.

9. سيد بن طاووس (ره):
سيد بن طاووس دانشمند نام آشناي قرن هفتم، ظلم بر فاطمه سلام الله عليها توسط خليفه اول و دوم را مورد اتفاق علماء اهل بيت عليهم السلام مي داند. او مي‌گويد:

وعلماء أهل البيت عليهم السلام لا يحصى عددهم وعدد شيعتهم إلا الله تعالى ، وما رأيت ولا سمعت عنهم أنهم يختلفون في أن أبا بكر وعمر ظلما أمهم فاطمة عليها السلام ظلما عظيما.

دانشمندان اهل بيت عليهم السلام، تعدادشان و تعداد شيعيانشان قابل شمارش نيست. از کسي از آنان نديدم و نشنيدم که اختلاف داشته باشند در اينکه ابوبکر و عمر بر مادرشان فاطمه عليها السلام، ظلم بزرگ روا داشتند.

ابن طاووس الحلي، ابي القاسم علي بن موسي (متوفاي664هـ)، الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف، ص 252، چاپخانه: الخيام ـ قم، چاپ: الأولى1399

10. خواجه نصير طوسي (ره):
خواجه نصير طوسي انديشمند کم نظير قرن هفتم نيز به برخي مصائب اين بانو اشاره مي کند و مي‌نويسد:

وبعث (ابوبکر) إلى بيت أمير المؤمنين عليه السلام لما امتنع من البيعة فأضرم فيه النار وفيه فاطمة والحسن والحسين وجماعة من بني هاشم.

آنگاه که علي عليه السلام از بيعت با ابوبکر امتناع ورزيد، او به سوي خانه آن حضرت (و فاطمه) فرستاد پس در آنجا آتش روشن کرد در حالي که فاطمه، حسن، حسين  و عده­اي از بني هاشم، در آن بودند.

الحلي، الحسن بن يوسف (متوفاي 726هـ)، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، ص 511.

11. علامه حلي (ره):
علامه حلي در توضيح گفتار پيشين استادش خواجه نصير، موضوع ضرب فاطمه سلام الله عليها و سقط محسن را بدان اضافه نمود و نوشت:

وضربت فاطمة عليها السلام فألقت جنينا اسمه محسن.

فاطمه سلام الله عليها مورد ضرب واقع شد پس جنيني را که اسمش محسن بود انداخت.

الحلي، الحسن بن يوسف (متوفاي 726هـ)، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، ص 511.

12. فاضل مقداد (ره):
فاضل مقداد، متکلم مشهور قرن هشتم، بار ديگر موضوع ضرب و سقط را در کنار برخي مسائل ديگر مطرح نمود و اينگونه نگاشت:

بعث (ابوبکر) إليها عمر حتّى ضربها على بطنها و أسقطت سقطا اسمه محسن و أضرم النار ليحرق عليهم البيت و فيه فاطمة عليها السّلام و جماعة من بني هاشم فأخرجوا عليّا عليه السّلام قهرا.

خليفه اول، عمر بن الخطاب را به سوي فاطمه فرستاد تا آنکه بر شکم او ضربه­اي وارد آورد و در اثر آن جنيني که نامش محسن بود سقط شد وآتش روشن کرد تا خانه را بسوزاند در حالي که فاطمه و عده­اي از بني هاشم در آن بودند و علي عليه السلام را به اجبار از منزل بيرون آوردند.

سيوري، المقداد، اللوامع الالهيه، ص 359.

13. بياضي نباتي (ره):
زين الدين بياضي، عالم قرن نهم، قرار گرفتن حضرت فاطمه سلام الله عليها در ميان درب و سقط محسن در اثر آن را مشهور ميان شيعيان مي داند ومي‌نويسد:

واشتهر في الشيعة أنه حصر فاطمة في الباب حتى أسقطت محسنا.

در ميان شيعيان مشهور است که او فاطمه را در پشت درب فشار داد تا آنکه محسن را سقط کرد.

العاملي النباطي، الشيخ زين الدين أبي محمد علي بن يونس (متوفاى877هـ) الصراط المستقيم إلى مستحقي التقديم، ج 3 ص 12، تحقيق: محمد الباقر البهبودي، ناشر: المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، الطبعة الأولى، 1384هـ

14. محقق کرکي (ره):
محقق کرکي، فقيه نامور شيعه در قرن دهم، برخي از اين آلام از جمله تهديد به آتش کشيدن و سقط محسن را مطرح نمود. متن او چنين است:

والطلب إلى البيعة بالإهانة والتهديد بتحريق البيت و جمع الحطب عند الباب وإسقاط فاطمة محسنا.

(آنان بر اهل بيت عليهم السلام غلبه کردند که از جمله­ي آن)طلب بيعت نمودن با اهانت و تهديد به آتش کشيدن منزل و جمع کردن هيزم نزد درب منزل، همچنين سقط کردن فاطمه فرزندش را …

کرکي، علي بن الحسين، نفحات اللاهوت، ص130.

15. مجلسي اول (ره):
مجلسي اول در قرن يازدهم، سقط محسن در اثر ضربتي که از سوي حکومت وقت متوجه فاطمه سلام الله عليها گشته، همچنين به شهادت رسيدن آن بانو در پي آن ضربت را پذيرفته و مي‌نويسد:

شهادتها صلوات‏ الله‏ عليها كانت من ضرب عمر الباب على بطنها عند إرادة أمير المؤمنين لبيعة أبي بكر و ضرب قنفذ غلام عمر السوط عليها بإذنه و سقط بالضرب غلام كان اسمه محسن.‏

شهادت فاطمه سلام الله عليها به سبب آن بود كه خليفه دوم ( با ضربت خود) درب منزل را به شکم آن بانو زد اين در آن هنگام بود که مي خواستند علي عليه السلام را براي بيعت با ابوبکر ببرند و قنفذ غلام عمر بن الخطاب هم به دستور او، تازيانه بر فاطمه زد و در اثر اين ضربت پسري که نامش محسن بود سقط شد.

مجلسي، محمد تقي، روضه المتقين، ج 5 ص 342.

16. ملا صالح مازندراني (ره):
بعد از او ملا صالح مازندراني متوفاي 1081ق، بر همين موضوع تاکيد کرد  وگفت:

قتلوها بضرب الباب على بطنها وهي حامل فسقط حملها فماتت لذلك.

فاطمه سلام الله عليها را با زدن (و ضربت) درب بر شکمش به قتل رساندند در حالي که او حامله بود و در اثر آن فرزندش سقط شد و به همان جهت درگذشت.

المازندراني، مولي محمد صالح (متوفاي1081هـ)، شرح أصول الكافي، ج 7 ص 231، تحقيق: مع تعليقات: الميرزا أبو الحسن الشعراني / ضبط وتصحيح: السيد علي عاشور،‌ ناشر: دار إحياء التراث العربي للطباعة والنشر والتوزيع – بيروت – لبنان، چاپ: الأولى1421 – 2000 م

17. فيض كاشاني (ره):
فيض كاشاني متوفاي 1091ق، روشن کردن آتش توسط خليفه دوم براي سوزاندن منزل علي و فاطمه عليهما السلام را از جمله مطاعن او به شمار مي آورد و مي‌گويد:

منها (المطاعن) … إضرامه (عمر) النار في بيت عليّ ليحرقه و فيه فاطمة و جماعة من بني هاشم‏.

از جمله­ي مطاعن … روشن کردن آتش در خانه علي (و فاطمه) توسط خليفه دوم براي آنکه آن را بسوزاند در حالي که فاطمه و عده­اي از بني هاشم در آن بودند.

فيض کاشاني، محسن، علم اليقين في أصول الدين، ج‏2، ص 829

18. صاحب وسائل (ره):
شيخ حر عاملي دانشمند نامدار قرن دوازدهم، موضوع سقط محسن را در ضمن اشعاري اينگونه مي سرايد:

أولادها خمس حسين والحسن * وزينب من أم كلثوم أسن

ومحسن أسقط في يوم عمر * من فتحه الباب كما قد اشتهر

فرزندان فاطمه پنج­تايند که عبارتند از حسن، حسين و زينب از (فرزند چهارم) ام کلثوم  بزرگتر است. (فرزند پنجم) محسن است که مشهور شده که بواسطه گشودن درب (خانه فاطمه) در ايام عمر بن الخطاب، سقط شد.

نگ: العاملي، السيد جعفر مرتضي (معاصر)، مأساة الزهراء عليها السلام، ج2 ص 23، ناشر: دار السيرة بيروت – لبنان، الطبعة: الثانية، 1418هـ ـ 1997م.

19. علامه مجلسي (ره):
علامه مجلسي متوفاي 1111ق، ذيل روايت ” إن فاطمة عليها السلام صديقة شهيدة ” شهادت حضرت فاطمه سلام الله عليها را متواتر خوانده و به جزئيات اين جريان پرداخته است. مشروح سخن او چنين است:

إن هذا الخبر ” إن فاطمة عليها السلام صديقة شهيدة ” يدل على أن فاطمة صلوات الله عليها كانت‏ شهيدة و هو من‏ المتواترات‏ و كان سبب ذلك أنهم لما غصبوا الخلافة و بايعهم أكثر الناس بعثوا إلى أمير المؤمنين عليه السلام ليحضر للبيعة، فأبى فبعث عمر بنار ليحرق على أهل البيت بيتهم و أرادوا الدخول عليه قهرا، فمنعتهم فاطمة عند الباب فضرب قنفذ غلام عمر الباب على بطن فاطمة عليها السلام فكسر جنبيها و أسقطت لذلك جنينا كان سماه رسول الله صلى الله عليه و آله محسنا، فمرضت لذلك و توفيت صلوات الله عليها في ذلك المرض.‏

روايت ” إن فاطمة عليها السلام صديقة شهيدة ” دلالت مي کند بر اينکه فاطمه سلام الله عليها به شهادت رسيد. اين موضوع از جمله موضوعات متواتر است. سبب آن هم اين بود که زماني که سردمداران حکومت، خلافت را غصب کردند و اکثر مردم با آنان بيعت کردند، به دنبال علي عليه السلام فرستادند تا براي بيعت حاضر شود آن حضرت امتناع ورزيد در اين هنگام عمر بن الخطاب (برخي را) به همراه آتش فرستاد تا آنکه خانه­شان را بسوزاند و مي خواستند با اجبار وارد منزل شوند که فاطمه سلام الله عليها نزد درب خانه، مانع از ورودشان شد. پس قنفذ غلام عمر بن الخطاب، درب منزل را به شکم آن بانو زد که در اثر آن پهلويش شکست و جنينش که رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم او را محسن ناميده بود، سقط شد. در اثر آن، مريض گشت و در همان مريضي، درگذشت.

المجلسي، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول، ج 5، ص 318، ناشر: دار الكتب الإسلامية ـ تهران، الطبعة : الثانية،1404هـ ـ 1263ش.

20. صاحب حدائق (ره):
شيخ يوسف بحراني فقيه صاحب نام شيعه در قرن دوازدهم، به مناسبتي برخي از مصائب حضرت فاطمه سلام الله عليها از جمله کتک خوردن او و سقط محسن را در کتاب فقهي خود، مطرح مي کند. او مي‌نويسد:

وضرب الزهراء عليها السلام حتى أسقطها جنينها ولطمها حتى خرت لوجهها وجبينها.

فاطمه سلام الله عليها را کتک زد تا آنکه جنينش را سقط کرد و به صورت او سيلي زد تا آنکه با صورت وپيشاني به زمين خورد.

البحراني، الشيخ يوسف، (متوفاي1186هـ)، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة،‌ ج 5 ص 180، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة،‌ طبق برنامه مكتبه اهل البيت.

21. شهيد صدر (ره):
عده فراواني از دانشمندان معاصر هم پيرامون مصائب حضرت فاطمه سلام الله عليها، قلم زدند. در ادامه از باب نمونه به سخن متفکر شهيد آيت الله سيد محمد باقر صدر، اکتفا مي شود. وي در کتاب “فدک في التاريخ” بدين صورت مي نگارد:

… قد هجم على آل محمد صلى الله عليه وآله وسلم في دارهم وأشعل النار فيها أو كاد … أن عمر هدد بحرق بيته وإن كانت فاطمة فيه …

همانا عمر بن الخطاب به تحقيق هجوم آورد بر آل محمد عليهم السلام در خانه­شان و آتش روشن کرد يا نزديک بود آتش بزند … همانا عمر بن الخطاب به سوزاندن خانه او تهديد کرد اگر چه فاطمه در آن باشد …

صدر، السيد محمد باقر، فدك في التاريخ، ص 28 الي 92

نتيجه کلي
رهاورد اين نگاشته، اثبات رويکرد همگاني دانشمندان امامي از قرنهاي نخستين تا به امروز، پيرامون مصائب و آلام حضرت فاطمه سلام الله عليها از قبيل هجوم، آتش زدن، ضرب، سقط فرزند، فشار ميان در و ديوار، و شهادت، در دوران اندک پس از رحلت رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم توسط سران دستگاه خلافت و پيروان آنان، مي باشد.

ولي عصر عج