تاريخچه تقليد و اجتهاد در ميان شيعيان

در سه بخش با چند سوال به اين مبحث مي پردازيم.

1- تقليد از مجتهد از چه زمانى شروع شده است؟، آيا در زمان پيامبر (صلی الله علیه وآله)  و ائمه (علیهم السلام) نيز مطرح بوده است؟

2-از چه زماني بحث تقليد كردن بوجود آمد و آيا دستوري از جانب اهل بيت(ع) در اين باره رسيده است؟

3-پرسش: تقليد به معناى رجوع جاهل به عالم است. علت اين كه مجتهدان تقليد را بر مردم واجب كرده اند، اين است كه مردم را جاهل و بى سواد مى دانند. همين نكته باعث مى شود قشر تحصيل كرده هرگز سراغ تقليد نرود.؟

4-پرسش: تقليد، پذيرفتن بدون دليل است، و عقل انسان چيزى را بدون دليل نمى پذيرد؟.

5-فقاهت و مرجعیت شیعه از چه زمانی شروع شده است؟ (با توجه به شبهه‌‌ای که این مسئله ساخته دوران صفوی است)

…………………………………………………………………………………………………………………….

تقليد از مجتهد از چه زمانى شروع شده است؟، آيا در زمان پيامبر (صلی الله علیه وآله)  و ائمه (علیهم السلام) نيز مطرح بوده است؟

مراجعه به فقيه و اسلام شناس جهت آگاهى به احكام الهى و اطمينان نسبت به درستى اعمال، ريشه در تاريخ صدر اسلام و عصر ائمه (علیهم السلام)  دارد و طبق نظر برخى از بزرگان، دو آيه در اين زمينه نازل شده است؛ آنجا كه خداوند متعال مى فرمايد: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»[۴]؛ «اگر نمى دانيد از آگاهان بپرسيد».

هر چند «اهل ذكر» در روايات به امامان (علیهم السلام)  كه مصداق بارز و كامل آيه هستند تفسير شده؛ ولى شأن نزول و مورد، كليت آيه را تخصيص نمى زند و محدود به آنان نمى سازد و شامل هر اهل خبره اى مى گردد و فقيهان نيز از جمله آنها است.

در جاى ديگر مى فرمايد: « وَ ما كانَ الْمُؤمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ  لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ»[۵]؛ «شايسته نيست مؤمنان همگى [ به سوى ميدان جهاد] كوچ كنند؛ چرا از هر گروهى، طايفه اى از آنان كوچ نمى كنند [ و طايفه اى بمانند] تا در دين [ و معارف و احكام اسلام ]آگاهى پيدا كنند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود آنها، را انذار نمايند تا [ از مخالفت فرمان پروردگار] بترسند و خوددارى كنند».

ترديدى نيست كه «تفقّه»[۶] در اين آيه، مفهومى گسترده دارد و شامل معارف و احكام اسلام ـ اعم از اصول و فروع دين ـ مى شود. از سوى ديگر مردم به پذيرش سخنان اين گروه ـ كه در حوزه دين تربيت و پرورش يافته اند ـ دعوت شده اند و اين همان رجوع به فقيه و اهل خبره است.

رسول اكرم (صلی الله علیه وآله)  برخى از صحابه را براى تبليغ و تعليم احكام دين به سرزمين هاى اطراف مى فرستاد. مصعب بن عمير و معاذ بن جبل از نمونه هاى بارز آن به شمار مى آيند. آن حضرت مى فرمود: « از افتا بدون علم خوددارى كنيد كه لعن فرشتگان را به دنبال خواهد داشت».[۷]

اين امر نشانگر آن است كه فتوا دادن از سوى مفتى و فقيه، و تقليد و پيروى كردن از طرف مردم، در عصر پيامبر (صلی الله علیه وآله) مطرح بوده است و رجوع به فقيه پس از رحلت آن حضرت نيز همانند گذشته، ادامه داشت تا آنكه در دوران امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) ، فزونى گرفت.

فقيهان بى شمارى در مكتب آن دو بزرگوار، تربيت و پرورش يافتند[۸] و به منظور احيا و تعليم احكام، به شهرهاى مختلف كوچ كردند   و بسيارى از مردم ـ كه شيفته و تشنه معارف و احكام الهى بودند و در نقاط دور دست زندگى مى كردند و دستشان از اهل بيت كوتاه بود ـ به سراغ آنان مى رفتند و مسائل خود را از ايشان مى پرسيدند و از علم بى كران ائمه (علیهم السلام)  سيراب مى گشتند. اين همان «تقليد» است كه به نمونه هايى از آن اشاره مى كنيم:

۱٫ حضرت باقر (علیه السلام)  به ابان بن تغلب مى فرمايد:

«اِجْلِس فى مسجد المَدينة و اَفتِ النّاسَ فَاِنّى اُحِبُّ اَنْ اَرى فى شيعَتى مِثْلَكْ»؛ «در مسجد مدينه بنشين و به مردم فتوا بده؛ زيرا دوست دارم در ميان شيعيانم كسانى همچون تو باشند».[۹]

۲٫ شعيب عقرقوقى مى گويد: به امام صادق (علیه السلام)  عرض كردم:

«رُبَما اِحْتَجْنا اَنْ نَسْأَلَ عَنِ الشَى ءِ فَمَنْ نَسْأَل»؛ «گاهى ما مى خواهيم سؤال و مشكل دينى خود را از كسى بپرسيم (و به شما به جهت دورى راه يا حالت تقيه و… دسترسى نداريم)، شما بگوييد به چه كسى رجوع كرده و سخن او را بپذيريم؟»

حضرت در جواب فرمود: «عَلَيْكَ بِالاْسَدى يَعْنى اَبا بَصير»؛ يعنى، شما مى توانيد به ابوبصير مراجعه كنيد.[۱۰]

اين امر به همين شكل در عصر امامان بعد نيز تا زمان غيبت صغراى حضرت مهدى(عج) ادامه يافت. به خصوص هرچه به زمان غيبت صغرى نزديك تر مى شويم، ارجاع به وكلاى ائمه (علیهماالسلام)  نمود بيشترى مى يابد.

۳٫ حسن بن على بن يقطين مى گويد: به امام رضا (علیه السلام) عرض كردم: «لا اَكادُ  اَصِلُ اِلَيْك اَسْأَلَكَ عَنْ كُلِ مااحْتاجُ اِلَيْهِ مِنْ مَعالِمِ دينى. اَفَيُونُسُ بنُ عَبْدِ الرَّحْمانِ ثِقَةٌ آخُذُ مِنْهُ ما احْتاجُ اِلَيْهِ مِنْ مَعالِمِ دينى؟ فَقالَ نَعَم»[۱۱]؛ «من نمى توانم به جهت هر مشكل دينى كه برايم پيش مى آيد، از شما سؤال كنم! پس آيا يونس بن عبدالرحمان ثقه و راستگو است و مى توانم پاسخ نيازهاى دينى خود را از او دريافت كنم؟ حضرت فرمودند: آرى».

۴٫ حضرت مهدى(عج) در توقيع شريف و معروف خود به اسحاق بن يعقوب به عنوان يك قاعده كلى، اين چنين مى نگارد: «… و اَمَا الْحَوادِثُ الواقِعَةُ فَارْجِعُوا فيها اِلى رُواةِ اَحاديثِنا فَاِنَّهُم حُجَّتى عَلَيْكُم و اَنَا حُجَّه اللّهِ عَلَيْهِم»[۱۲]؛ «در پيشامدهايى كه رخ مى دهد، به راويان احاديث ما (فقها) مراجعه كنيد كه آنها حجت من بر شمايند و من حجت خدا بر ايشان».

بر اساس اين توقيع و ديگر روايات، مسئله رجوع به فقيه در عصر غيبت كبرى، شكل ديگرى به خود گرفت و دو راه «اجتهاد» و «تقليد» مصطلح آغاز گشت و فقيهان و مجتهدان جامع شرايط، مسئوليت افتا و پاسخ گويى را به عهده گرفتند و خلأ و مشكل عدم دسترسى به امام معصوم را با حضور خود در عرصه اجتماع پر كردند. اين امر تاكنون ادامه دارد و خواهد داشت؛ چنان كه شيخ طوسى مى گويد: «من شيعه امامى را از زمان حضرت على (علیه السلام)  تاكنون (قرن پنجم هجرى) اين گونه يافتم كه پيوسته سراغ فقيهان خود رفته و در احكام و عبادات خود از آنان استفتا مى كردند و بزرگان آنان نيز پاسخ و راه عمل به فتوا را به آنان نشان مى دادند».[۱۳]

پی نوشت ها :

[۳]. التنقيح فى شرح العروة الوثقى، الاجتهاد و التقليد، ص ۸۸ ـ ۸۵٫   [۴]. انبياء ۲۱، آيه ۷٫   [۵]. توبه ۹، آيه ۱۲۲٫   [۶]. فهم عميق از دين.   [۷]. وسائل الشيعه، ج ۲۷، باب ۴ و ۷٫   [۸]. مورخان مى نويسند: امام صادق (علیه السلام)  چهارهزار شاگرد داشتند كه از بلاد مختلف به حوزه آن حضرت كوچ كرده بودند. ر.ك: اسد، حيدر،الامام الصادق والصادق والمذاهب الاربعة، ج۱، ص۶۹٫   [۹]. مستدرك الوسائل، ج ۱۷، باب ۱۱٫  [۱۰]. وسائل الشيعه، ج ۲۷، باب ۱۱٫  [۱۱]. همان.   [۱۲]. همان.  [۱۳]. عده الاصول. (كتاب: احكام تقليد و بلوغ-ص۲۴/مجتبي حسيني)

…………………………………………………………………………………………………………………….

پرسش:

از چه زماني بحث تقليد كردن بوجود آمد و آيا دستوري از جانب اهل بيت(ع) در اين باره رسيده است؟

پاسخ:

شايد اهميّت آگاهى از فلسفه تقليد نسبت به ديگر احكام بيشتر باشد زيرا اگر مكلّف چرايى بايستگى تقليد را دريافت باب استفاده از فتاواى مجتهد به روى او باز مى شود.

بايستگى تقليد

در شريعت اسلام، واجبات و محرماتى وجود دارد كه خداى حكيم، آنها را براى سعادت دنيا و آخرت انسان تشريع كرده است. اگر انسان از اين دستورات اطاعت كند به سعادتِ مطلوب مى رسد؛ وگرنه از عذاب سرپيچى از آنها در امان نيست!

از سوى ديگر، هر مسلمانى نمى تواند به آسانى، احكام شرعى را از قرآن و روايات و يا از عقل خود دريابد. قرآن مانند يك مجموعه قوانين يا رساله عمليه نيست كه احكام شرعى را به طور مدوّن و تفصيلى و با وضوح و صراحت كامل و ذكر همه خصوصيات و جزئيات، بيان كرده باشد. عقل ناورزيده و غيرمتخصص، هرگز نمى تواند همه احكام مورد نياز را با مراجعه مستقيم به قرآن و روايات دريابد.

ازسوي ديگربراى شناخت احكام شرعى آگاهى هاى فراوانى از جمله: فهم آيات و روايات، شناخت حديث صحيح از غير صحيح، كيفيت تركيب و جمع روايات و آيات، و ده ها مسأله ديگر لازم است كه آموختن آن ها نيازمند سال ها تلاش جدى است. در چنين حالتى، مكلف خود را در برابر سه راه مى بيند:

نخست اينكه راه تحصيل اين علم را -كه همان اجتهاد است- پيش گيرد؛ دوم اين كه در هر كارى آراى موجود را مطالعه كرده، به گونه اى عمل كند كه طبق همه آرا عمل او صحيح باشد (يعنى احتياط كند)؛ و سوم اين كه از رأى كسى كه اين علوم را كاملاً آموخته و در شناخت احكام شرعى كارشناس است، بهره جويد. بى شك، او در راه اول اگر به اجتهاد برسد، كارشناس احكام شرعى خواهد شد و از دو راه ديگر بى نياز، امّا تا رسيدن به آن، ناگزير از دو راه ديگر است. راه دوم نيازمند اطلاعات كافى از آراى موجود در هر مسأله و روش هاى احتياط است و در بسيارى از موارد، به دليل سختى احتياط، زندگى عادى او را مختل مى كند؛ زيرا براي هرشخصي امكان ندارد كه در هر كارى آراى فقيهان را مطالعه كرده و به گونه اى عمل كند كه طبق همه آنها، عمل او صحيح باشد (احتياط كند)؛ بنابراين راه سوم كاربرد رايج و غالب و معقول بين مردم است. به عبارت ديگر، يكي از وظايف مهمي كه اسلام براي ما مقرر كرده است، تشخيص علمي احكام دين از طريق اجتهاد است، طبيعي است كه انجام اين تكليف براي همه امكان پذير نمي باشد و تنها افراد معدودي توانايي و قدرت انجام اين وظيفه را داشته و مي توانند با بررسي منابع وحي از راه استدلال و نظر و به كارگيري قواعد استنباط، احكام و مقررات اسلام را به دست آورده و به ديگران عرضه بدارند، قهرا وظيفه ديگران در اين صورت تقليد و پيروي از آنها است و بايد اعمال خود را مطابق فتواي مجتهد انجام دهند در غير اين صورت چون به وظيفه ديني خود عمل نكرده است اعمال آنها باطل خواهد بود.

لازم به تذكراست كه اين سه راه اختصاص به برخورد انسان با احكام شرعى ندارد و در هر مسأله تخصصى ديگر وجود دارد.

مثلاً يك مهندس متخصص را فرض كنيد كه بيمار مى شود. او براى درمان بيمارى خود يا بايد خود شخصاً به تحصيل علم پزشكى بپردازد، يا تمام آراى پزشكان را مطالعه كرده، و به گونه اى عمل كند كه بعداً پشيمان نشود، و يا به يك پزشك متخصص رجوع كند.

راه اول او را به درمان سريع نمى رساند. راه دوم نيز بسيار دشوار است، و او را از كار تخصصى خود، كه مهندسى است، باز مى دارد. لذا او بى درنگ از يك پزشك متخصص كمك مى گيرد و رأى او را عمل مى كند. او در عمل به رأى پزشك متخصص، نه تنها خود را از پشيمانى آينده و احياناً سرزنش دوستان نجات مى دهد، بلكه در اغلب موارد، درمان نيز مى شود.

مكلف نيز در عمل به رأى مجتهد متخصص، نه تنها خود را از پشيمانى آخرت و عذاب الهى نجات مى دهد، بلكه به مصالح احكام شرعى نيز دست مى يابد.

بنابراين، مهم ترين دليل بر جواز تقليد از فقها و اهميت رجوع به رساله هاي عمليه، علاوه بر آيات و روايات، سيره و روش عقلا در طول تاريخ مي باشد. سيره و روش عقلا اين است كه هر مسأله اي به اهل فن آن مراجعه مي نمايند.

و بارزترين علامت آن، وجود ميليون ها شغل فني در جامعه انساني مي باشد. كسي كه دستگاه گران قيمتي دارد، در صورت خرابي آن، هرگز خودش به تعمير آن نمي پردازد بلكه آن را به متخصصان آن دستگاه مي سپارد. بنابراين چگونه ممكن است در مورد دين كه سرنوشت دنيا و آخرت انسان به آن بستگي دارد، بي مبالاتي صورت گرفته و به متخصص آن مراجعه نشود و عنان دين رها گردد و يا دين به دست هر كس و ناكسي سپرده شود و اين مانند اين است كه انسان رانندگي خودرو خويش را به دست افراد ناشي بدهد.

البته اين تقليد با تقليد از بيگانگان در مسائل فرهنگي و آداب و رسوم اجتماعي، تفاوت دارد زيرا تقليد از بيگانه در مسائل فرهنگي و آداب اجتماعي موجب نابودي هويت ملي و مذهبي مي گردد و از اين رو بايد هر مسلماني افزون بر حفظ ايمان و اعتقاد، به رسوم ملي و فرهنگي خود پاي بند بوده و كوشش نمايد تا استقلال خود را در تمام ابعاد فرهگي، اجتماعي، هنري و … نگه دارد. ولي توجه به اين نكته لازم كه اين مطلب منافاتي با بهره گيري از دانش و فن آوري و عوامل پيشرفت اقتصادي آنان ندارد.

دراين راستا ممكن است شبهاتي مطرح شود و پرسش هاي در ذهن انسان شكل بگيرد كه به مهم ترين آن ها اشاره مي شود.

پرسش: تقليد به معناى رجوع جاهل به عالم است. علت اين كه مجتهدان تقليد را بر مردم واجب كرده اند، اين است كه مردم را جاهل و بى سواد مى دانند. همين نكته باعث مى شود قشر تحصيل كرده هرگز سراغ تقليد نرود.

پاسخ: اولاً: اين كه تقليد، رجوع جاهل به عالم است، هيچ بار منفى براى مقلد ندارد؛ زيرا جاهل در اين جا به معناى جاهل نسبى است، يعنى كسى كه در مسائل شرعى، مجتهد و كارشناس نيست، گرچه خودش در مسائل ديگرى متخصص و كارشناس باشد، و يا حتّى در مسائل فقهى از آگاهى نسبى خوبى برخوردار باشد. خودِ مجتهدين نيز در مسائل ديگر به متخصص رجوع مى كنند و اين را از باب رجوع جاهل به عالم و اهل خبره مى دانند.

نمونه بارز آن حضرت امام خمينى؛ بود كه پزشك معالج ايشان گفت: تا به حال كسى را نديده ام كه اين قدر در درمان، مطيع پزشك باشد. مردم به طورى عادى، در زندگى روزمره خود، هر جا به كارى نياز پيدا كنند كه تخصص كافى را در آن ندارند، به متخصص و خبره آن كار رجوع مى كنند. پزشك براى تعمير ماشين خود به مهندس و مكانيك رجوع مى كند و مهندس براى درمان به پزشك و هيچ يك از آن ها، جهل خود در آن زمينه را اهانت به خود حساب نمى كنند؛ زيرا رجوع به خبره يعنى دنبال علم و تخصصِ متخصصان رفتن. در جهان امروز، تحقيق در همه علوم براى يك نفر كارى است غير ممكن و غير ضرور. امروز اكثر قريب به اتّفاق روحانيون در مسائل شرعى تقليد مى كنند؛ زيرا يا هنوز مقدمات اجتهاد را تحصيل نكرده اند، و يا نيازى به آن احساس نمى كنند، و وقت خود را در تخصص هاى ديگر علوم دينى صرف كرده اند.

ثانياً: اين كه گفته شد: «مجتهدان تقليد را بر مردم واجب كرده اند»، از دو جهت باطل است:

1- لزوم تقليد از مسائلى نيست كه فتواى مجتهد در آن، براى مقلد سودمند باشد، زيرا لزوم تقليد مسأله اى است عقلى كه هر عاقلى آن را درمى يابد. پس اصل لزوم تقليد، تقليدى نيست. آرى، فروعات تقليد، مانند بقاى بر تقليد ميت و امثال آن، از مسائل تقليدى است. مكلف پس از آن كه خودش در مساله لزوم يا جواز تقليد به نتيجه رسيد و از مجتهدى تقليد كرد، فتاواى او براى مكلف اعتبار پيدا مى كند. آيات و روايات به لزوم تقليد دستور داده اند مانند آيه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»[1]

2- اگر نمى دانيد از آگاهان بپرسيد، و سخن امام صادق عليه السلام: «و امّا من كان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظاً لدينه، مخالفاً لهواه مطيعاً لامر مولاه فللعوام ان يقلدوه»؛[2]

 هر كس از فقهاى امّت ماكه نفس خود را مواظبت كند و از دينش پاسدارى نمايد، با هواى نفس مخالفت و فرمان مولاى خود را اطاعت كند؛ سزاوار است كه غير فقها از او تقليد كنند.

به نظر مى رسد، تبليغ اين فكر كه علماى دين مردم را جاهل و عوام به حساب مى آورند و امثال آن، از تبليغات سوء كسانى است كه مى خواهند ميان مردم و علماى دين فاصله ايجاد كنند.

 پرسش: تقليد، پذيرفتن بدون دليل است، و عقل انسان چيزى را بدون دليل نمى پذيرد.

پاسخ: عقل انسان هرگز چيزى را بدون دليل نمى پذيرد، امّا تقليدى كه مسلمان ها از آن بحث مى كنند، پذيرش بدون دليل نيست. مثلاً مجتهد به مسأله وجوب خمس فتوا مى دهد، و دليل او آيه مباركه 41 سوره انفال و رواياتى است كه در اين زمينه وارد شده است. مقلد نيز هرگز اين فتوا را بدون دليل نمى پذيرد؛ دليل او براى پذيرش فتواى مجتهد، اين است كه مى داند خداوندِ حكيم تكاليفى را براى انسان معيّن كرده است، يعنى بعضى كارها را بر او واجب يا حرام كرده است، و احتمال مى دهد كه يكى از اين واجبات، وجوب خمس باشد. همين مقدار از علم او به احكام، او را مسئول مى كند. لذا بايد آن احكام را بشناسد و ببيند آيا خمس واجب است يا نه و چه شرايطى دارد، امّا فهم اين احكام از قرآن و سنّت و عقل و اجماع، نيازمند مقدمات فراوان و آشنايى با علوم بسيارى است. پس او كه در اين علوم متخصص نيست، بايد از راه ديگرى اين احكام را بشناسد و آن راه، رجوع به متخصصان اين علوم است، كه اين مسأله در بحث فلسفه تقليد، به طور مفصل توضيح داده شد. در واقع، دليل مقلد براى پذيرش فتواى مجتهد همان دليل او بر لزوم تقليد است. پس او با دليل، به فتواى مجتهد عمل مى كند، نه بدون دليل. به عبارت ديگر، عقل حكم به لزوم تقليد مى كند.

پس تقليد مبتنى بر عقل است. تقليدى كه قرآن به بت پرستان نسبت داده است، تقليد بدون دليل و صرفاً از روى عادت است. اسلام، تقليد يهوديان از علمايشان را نكوهش كرده است.[3]

امام صادق عليه السلام درباره علت اين نكوهش، فرمود: «يهوديان مى دانستند كه علمايشان احكام خدا را به دليل مصالح شخصى خود تغيير مى دهند و باز از آن ها تقليد مى كردند. اگر مردم ما نيز چنين كنند، مانند آن ها نكوهش مى شوند. هر فقيهى از امّت ما كه نفس خود را مواظبت كند و از دينش پاسدارى نمايد، با هواى نفس مخالفت و فرمان مولاى خود را اطاعت كند؛ سزاوار است كه مردم از او تقليد كنند»
پي نوشت ها:

[1] سوره نحل، آيه 43 و انبيا، آيه 7. [2] حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 18، ص 94.  [3] آيه 31 سوره توبه و آيه 78 سوره بقره – ( پرسمان)